هشدار مرکز پژوهش‌های مجلس؛
ابر بحران انرژی در ایران در حال گسترش است

پرسش: ایران در زمستان گذشته با کمبود گاز روبه‌رو شد. و حالا مرکز پژوهش‌های مجلس نیز آنچه را کارشناسان ماه‌هاست درباره‌اش صحبت می‌کنند، تایید کرد در صورت ادامه روند فعلی، کشور با چالش جدی‌تری در تامین گاز، به‌ویژه در فصل سرد سال، مواجه خواهد شد. ایران به عنوان دومین دارنده ذخایر اثبات شده گاز طبیعی در دنیا، در زمستان گذشته با بحران کمبود گاز طبیعی روبرو شد. و شرایط به حدی بحرانی شد که وزارت نفت برای حل بحران کمبود گاز طبیعی، گاز مصرفی در واحدهای بزرگ صنعتی از جمله پتروشیمی، سیمان و فولاد را قطع کرد. این در حالی است که در دو سال گذشته، پس از بروز بحران انرژی و حمله روسیه به اوکراین، فرصت مغتنمی برای کشورهای تولید کننده ­گاز طبیعی به وجود آمد تا ضمن انعقاد قراردادی بلند مدت برای صادرات گاز طبیعی به ویژه ال ان جی، منابع مالی و تکنولوژی لازم برای افزایش ظرفیت تولید گاز طبیعی را فراهم کنند. ایران به دلیل تحریم‌ها و کمبود سرمایه‌گذاری خارجی از این خان نیز نصیبی نبرده است. اولین نشانه‌های بحران گاز طبیعی در ایران در زمان ریاست جمهوری احمدی نژاد، زمانی که میزان تولید گاز طبیعی در ایران کمتر از میزان مصرف بود، وزارت نفت، ظرفیت واردات گاز طبیعی از ترکمنستان را افزایش داد، چرا که در آن بازه زمانی، همه گاز وارد شده از ترکمنستان در استان‌های شمالی ایران به مصرف می‌رسید. برای کارشناسان امنیت انرژی، این اقدام ایران در همان زمان نخستین نشانه‌هایی بود از احتمال وقوع بحران کمبود گاز در آینده نزدیک؛ به ویژه اینکه مصرف گاز طبیعی در کشور نیز سال به سال افزایش یافت. به گفته محمدرضا جولایی، مدیر دیسپاچینگ شرکت ملی گاز ایران، مصرف گاز طبیعی در کشور در سال ۱۴۰۱ به میزان ۲۴۲ میلیارد مترمکعب رسیده است که نشان دهنده افزایش بیش از ۳ میلیارد مترمکعب نسبت به سال گذشته (۱۴۰۰) است. یعنی بطور متوسط، مصرف گاز طبیعی کشور، روزانه ۴۵ میلیون متر مکعب افزایش داشته است. به گفته وی، از کل مقدار گاز مصرف شده، ۱۲۳ میلیارد مترمکعب از آن به سهم بخش خانگی، تجاری و صنایع غیر عمده است. همچنین ۴۸ میلیارد مترمکعب برای صنایع عمده و ۷۱ میلیارد مترمکعب به نیروگاه‌ها اختصاص یافته است. نگرانی مجلس هفته گذشته، هیات دولت، برنامه­ هفتم توسعه کشور را تصویب کرد. طبیعتا صنعت نفت و گاز نقش مهمی در برنامه‌های توسعه­ ایران در دهه‌های گذشته داشته است. اما مشکل عمده­ صنعت انرژی ایران، عدم ظرفیت سازی مناسب در دهه‌های گذشته، هم زمان و متناسب با افزایش روند مصرف داخلی بوده است. هفته گذشته، مرکز پژوهش­‌های مجلس در گزارشی با عنوان، «مسائل راهبردی بخش انرژی در برنامه­ هفتم توسعه: ذخیره‌سازی گاز طبیعی»، به برخی چالش­‌های پیش­روی صنعت گاز طبیعی ایران اشاره کرد. بر اساس این گزارش ظرفیت ذخیره‌سازی گاز طبیعی در کشور حال حاضر حدود ۳.۴ میلیارد مترمکعب است و مخازن هیدروکربوری دارای پتانسیل ذخیره‌سازی بیش از ۲۰۰ میلیون مترمکعب گاز طبیعی را در روز دارند. این گزارش تاکید می‌کند که وزارت نفت باید برای حل بخشی از مشکل ناترازی، در طول برنامه­ هفتم توسعه اقداماتی را انجام دهد تا حداقل ۱۰ درصد از مصرف گاز از محل ذخیره‌سازی تأمین شود. در ادامه این گزارش با اشاره به ذخایر عظیم گاز طبیعی ایران، به وجود چالش جدی این بخش تاکید شده است. با رشد فزاینده­ مصرف و محدودیت در تولید، کشور با مشکل نا ترازی در تأمین فصلی گاز روبه‌رو شده است. در فصول گرم و سرد سال، اختلاف مصرف گاز طبیعی به صورت متوسط ماهانه به بیش از ۲۲۰ میلیون مترمکعب در روز می‌رسد. در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تخمین‌زده شده که در سال ۱۴۲۰ میزان کل عرضه گاز طبیعی در روز به حدود ۸۹۸.۷ میلیون متر مکعب برسد، اما میزان مصرف همه بخش‌ها در همان سال برابر با ۱۴۱۰.۸ میلیون متر مکعب در روز خواهد بود. این تفاوت نشان از وجود ناترازی روزانه حدود ۵۱۲ میلیون متر مکعب در عرضه و مصرف گاز طبیعی دارد. وضعیت مبهم فاز ۱۱ پارس جنوبی ایران در دو دهه گذشته با سرمایه‌گذاری میلیاردی توانسته است اکثر فازهای میدان مشترک پارس جنوبی را به بهره برداری برساند. هر چند بروز تاخیر در تکمیل برخی پروژه ها باعث بروز خسارت زیادی به اقتصاد ایران نیز شد. تنها فازی که پس از دو دهه وزارت نفت نتوانسته است آن را به افتتاح برساند، فاز ۱۱ است. در دوران برجام، وزارت نفت با شرکت توتال، شرکت سی ان پی سی چین و شرکت پترو پارس، قراردادی برای تکمیل فاز ۱۱ پارس جنوبی، امضا کرد که با خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم‌­های آمریکا، شرکت­‌های خارجی از این پروژه کنار رفتند. با توجه به خروج شرکت‌های خارجی، وزارت نفت در صدد بهره گیری از منابع مالی و ظرفیت فنی شرکت‌­های داخلی برای بهره برداری از فاز ۱۱ پارس جنوبی برآمد. در دولت ابراهیم رئیسی ، با تمرکز بر تولیدی شدن فاز جدید، برنامه‌هایی مانند جابه‌جایی سکوی دریایی از فاز ۱۲ پارس جنوبی به محل فاز ۱۱ پارس جنوبی و حفاری چاه‌های تولیدی را اجرا کرد. انتظار می‌رفت که در زمستان سال ۱۴۰۱، تولید زودهنگام گاز از این فاز با میزان ۱۱ میلیون مترمکعب در روز آغاز شود. با این حال، این برنامه تا اوایل سال ۱۴۰۲ به تعویق افتاد. در بهار امسال، به دلایلی که توسط شرکت ملی نفت ایران اعلام نشده است، بهره‌برداری از فاز ۱۱ پارس جنوبی به تعویق افتاد و با توجه گفته‌های اخیر محسن خجسته‌مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، هنوز باید منتظر ماند. طبق این گفته‌ها، در ۲ تا ۳ ماه آینده، تولید گاز از این فاز مرزی میدان مشترک پارس جنوبی آغاز خواهد شد. ادامه چالش افت فشار میدان مشترک پارس جنوبی با مشکلی به نام «فشار افزایی» روبرو است که یکی از مشکلات کلیدی این میدان محسوب می‌شود. فشار گاز در این میدان گازی در حال کاهش است و وقتی به نقطه «شبنم» برسد، میعاناتی که همراه گاز خارج می‌شود، تبدیل به حالت مایع می‌شوند و به چاه بازگردانده می‌شوند و قابل بهره‌برداری نخواهند بود. این میعانات ارزشمند بوده و مانند نفت سبک در پالایشگاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند و بازار صادراتی خوبی دارند. علاوه بر این، فاز ۱۱ پارس جنوبی به تاسیسات مرتبط با پلفترم‌های هفت تا هشت تنی و همچنین ساخت پلتفرم ۲۰ هزار تنی نیاز دارد که در حال حاضر امکانش برای ایران وجود ندارد. به گفته محمد مشکین فام، مدیرعامل وقت شرکت نفت و گاز پارس، یکی از ویژگی‌های برجسته و منحصر به فرد در توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی نسبت به سایر فازهای این میدان گازی مشترک، طراحی و ساخت اولین تاسیسات تقویت فشار گاز است. باید خاطر نشان کرد که مشکل افت فشار در میدان پارس جنوبی از چند سال گذشته شروع شده و توان فنی شرکت‌­های داخلی برای تولید سکوهای ۲۰ هزار تنی و کمپرسورهای قوی، برای حل این مشکل جوابگو نیستند. جواد اوجی، وزیر نفت دولت سیزدهم، در تعداد زیادی از بیانیه‌ها و اخبار منتشر شده، اشاره کرده است که بررسی‌های وزارت نفت نشان می‌دهد صنعت نفت ایران نیاز به سرمایه‌گذاری حدود ۱۶۰ میلیارد دلاری در طی هشت سال دارد. او همچنین به موضوع سرمایه‌گذاری حدود ۸۰ میلیارد دلار برای صنعت گاز ایران نیز اشاره کرده است. این اظهارات نشان می‌دهد که وزیر نفت به ضرورت افزایش سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز ایران تاکید می‌کند. وضعیت نامشخص تفاهم نامه ۴۰ میلیارد دلاری ایران با روسیه در تیرماه گذشته تفاهم نامه ۴۰ میلیارد دلاری بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت گازپروم روسیه، به امضا رسید. حل مشکل افت فشار در میدان پارس جنوبی نیز یکی از بخش­‌های این تفاهم نامه­ ۴۰ میلیارد دلاری بود. اما با وجود گذشت تقریبا یک سال از امضای این تفاهم نامه، خبری از اجرایی شدن آن و حضور گازپروم در میدان پارس جنوبی نیست. وزارت نفت گزینه زیادی برای حل بحران گاز طبیعی در ایران، بر روی میز ندارد. شاید واردات گاز طبیعی از روسیه، بتواند بخشی از مشکل کمبود گاز طبیعی در ایران را حل کند. سال گذشته، برخی رسانه های داخلی از توافق ایران و روسیه برای واردات روزانه تا ۵۵ میلیون متر مکعب گاز طبیعی از روسیه خبر داده بودند، هر چند که این مورد نیز عملیاتی نشد. اگر برجام بزودی هم احیا شود، وزارت نفت نمی تواند در کوتاه مدت مشکل کمبود گاز طبیعی در ایران را حل و فصل کند. برای حل ریشه ای مشکلات صنعت گاز طبیعی ایران، تغییر استراتژی گاز طبیعی در ایران، شرط اساسی است. تعامل با جهان می تواند شرایط حضور شرکت‌های عربی در صنعت انرژی ایران را فراهم کند تا به تدریج هم مشکل افت فشار در میدان پارس جنوبی حل شود و هم دامنه ابربحران انرژی ایران مدیریت شود.   ###