مطلب علمی خواندنی؛
چرا زلزله ترکیه چنین مرگبار بود؟

پرسش: در زلزلهٔ مرگباری که در جنوب‌‌شرقی ترکیه در نزدیکی مرز سوریه در ساعات آغازین صبح دوشنبه اتفاق افتاد تا کنون بیش از ۱۶ هزار نفر جان خود را از دست داده‌اند و هزاران نفر مجروح شده‌اند. مرکز زمین‌لرزه در نزدیکی شهر غازی‌‌عینتاب بود که به دنبال آن چندین پس‌لرزه اتفاق افتاد که یکی از آنها به همان شدت زلزلهٔ اول بوده است. چرا زلزله چنین مرگبار بود؟ اولین زلزله به بزرگی ۷.۸ در مقیاس رسمی زلزله "شدید" بود. این زلزله در خط گسل به طول حدود ۱۰۰ کیلومتر روی داد که باعث تخریب شدید ساختمان‌های اطراف گسل شد.       پروفسور جوانا فائوره واکر، سرپرست انستیتو کاهش خطرات و فجایع طبیعی در یونیورسیتی کالج لندن می‌گوید:"یکی از مرگبارترین زلزله‌ها بوده است و در میان ۴ زلزله مهیب ۱۰ سال گذشته فقط ۲ مورد از آنها به این شدت بوده است". اما فقط شدت لرزش‌ها نیست که باعث فاجعه و ویرانی می‌شود. ین فاجعه در ساعات اولیه بامداد اتفاق افتاده است زمانی که همه در خانه‌های خود خواب بوده‌اند. استحکام ساختمان‌ها هم عامل تعیین‌کننده و مهمی است. دکتر کارمن سولانا، استادیار رشته آتشفشان‌شناسی و مدیریت خطر در دانشگاه پورتسموث بریتانیا می‌گوید:"متأسفانه زیر‌ساخت‌ها و استحکام بناها و ساختمان‌ها در جنوب ترکیه و به‌ویژه در سوریه ضعیف است به همین دلیل اکنون نجات جان افراد به واکنش سریع بستگی دارد. ۲۴ ساعت آینده برای حادثه‌دیدگان حیاتی است. پس از گذشت ۴۸ ساعت تعداد نجات‌یافتگان به طور آشکاری کاهش پیدا خواهد کرد". در این منطقه در طول ۲۰۰ سال گذشته هیچ زلزله‌ای رخ نداده بوده و هیچ هشداری در این مورد وجود نداشته است به همین دلیل میزان آمادگی در منطقه بسیار کمتر از مناطقی است که آمادگی رویارویی با چنین فجایعی را دارند.     توضیح تصویر، ساختمان فرو‌ریخته در شهر اسکندرون دلیل زمین‌لرزه چه بود؟ پوسته زمین از قطعات جدا از هم تشکیل شده است که به آنها صفحات زمین می‌گویند که در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. این صفحات حرکت می‌کنند اما بیشتر اوقات با تماس و اصطکاک با صفحات مجاور جلوی حرکت آنها گرفته می‌شود. گاهی فشار صفحات به همدیگر به‌قدری شدید می‌شود که ناگهان صفحه‌ای روی صفحه دیگر می‌لغزد و باعث حرکت سطح زمین می‌شود. در زمین‌لرزهٔ اخیر صفحهٔ عربستان به سمت شمال حرکت و به صفحهٔ آناتولی فشار وارد کرده و روی آن لغزیده است.     اصطکاک صفحات زمین باعث ایجاد زمین‌لرزه‌های ویرانگری بوده است. ۱۳ اوت سال ۱۸۲۲ حرکت صفحات زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۷.۴ ایجاد کرد که شدت آن از بزرگی زمین‌لرزه روز دوشنبه به شدت ۷.۸ کمتر بوده است. حتی در قرن نوزدهم زلزله باعث ویرانی گسترده در شهرهای منطقه شد و فقط در شهر حلب ۷۰۰۰ نفر جان خود را از دست دادند. آسیب و ویرانی ‌ پس‌لرزه‌ها تا حدود یک سال پس از آن ادامه پیدا کرد. زلزلهٔ اخیر هم چندین پس‌لرزه داشته است و دانشمندان پیش‌بینی می‌کنند همان روال زمین‌لرزهٔ بزرگ پیشین در منطقه را داشته باشند.     چگونه زمین‌لرزه را اندازه می‌گیریم؟ زمین‌لرزه‌ها با مقیاس بزرگی گشتاوری (Mw) سنجیده می‌شوند. این واحد اندازه‌گیری به جای مقیاس ریشتر معروف‌ که امروزه دیگر روزآمد و دقیق نیست، استفاده می‌شود. در این مقیاس عددی که بزرگی زمین‌لرزه را نشان می‌دهد ترکیبی از محاسبهٔ دامنه امواج زمین‌لرزه و میزان جنبایی و نقطه گسیختگی گسل است. زمین‌لرزه‌ای حدود ۲.۵ یا کمتر به‌طور‌معمول احساس نمی‌شود اما دستگاه‌ها می‌توانند آن را ثبت کنند. زلزله‌هایی به شدت پنج احساس می‌شوند و خسارت‌های جزئی به‌بار می‌آورند. زلزلهٔ ترکیه با شدت ۷.۸ زمین‌لرزه شدیدی بوده است که خسارت‌ و ویرانی فراوانی به‌بار می‌آورد که در این مورد شاهد آن هستیم. همه زلزله‌های بالای ۸ ویرانی فاجعه‌باری به‌بار می‌آورند و شهر‌های کانون زلزله به‌طور کامل با خاک یکسان می‌شوند.     مقایسه زلزله اخیر با زلزله‌های بزرگ دیگر ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴، یکی از بزرگترین زمین لرزه‌های ثبت شده در سواحل اندونزی رخ داد که باعث سونامی شد که تمام جوامع اطراف اقیانوس هند را تحت تاثیر قرار داد. زمین لرزه به بزرگی ۹.۱ حدود ۲۲۸ هزار کشته بر جای گذاشت. زمین لرزه دیگری - در سواحل ژاپن در سال ۲۰۱۱ - به بزرگی ۹ ثبت شد و خسارات گسترده‌ای به بار آورد و باعث سونامی شد. این منجر به یک حادثه بزرگ در نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما در امتداد ساحل شد. بزرگ‌ترین زمین‌لرزه‌ای که تاکنون به ثبت رسیده است، ۹.۵ بوده و در سال ۱۹۶۰ در شیلی ثبت شده است.     ###