دینداری در غیبت حکومت دینی
* الهام شهسوارزاده

پرسش: در غیبت حکومت دینی، زیست دینداری چگونه خواهد بود؟ این یکی از سوالاتی است که این روزها دلالت پیدا کرده است. برای من پیشتر چنین سوالی با پا گذاشتن به خارج از کشور پیش آمده بود. می خواستم بدانم اجتماع دین دارانی که در ایران هژمونی مطلق و بهره مندی یک جانبه از مزیت های دینداری را چشیده اند چگونه به موقعیت اقلیتی -چه از نظر جمعیت و چه مزیتی- گذر می کنند؟ آیا این موقعیت اقلیتی به همگرایی دیدگاه های مختلف در اجتماع دین داران خواهد انجامید و یا برعکس عدم تصدی گری دولت بر دین سبب واگرایی و حتی ظهور صورت های نوین دین داری می شود؟ مطالعه سازمان های شیعی فعال در جامعه ایرانی مونترال که یکی از بزرگ ترین اجتماعات ایرانیان خارج از کشور را میزبانی می کند، چهار مدل دینداری را پیش چشم ما می گذارد که در کنار گرایش های دیگری که ترجیح به بروز دینداری در حوزه خصوصی دارند، تشیع ایرانی را در این شهر شکل داده اند. چهار رویکرد به دینداری در این سازمان های مذهبی قابل تشخیص است: گرایش سنت محور، گرایش فقه محور، گرایش انقلاب اسلامی و گرایش مهدویت محور. این دسته بندی بر مبنای توصیف فعالیت های مراکز دینی و مصاحبه با دستاندرکاران و مخاطبان عام هریک از این مراکز تنظیم شده است و ادعای فقه ای یا الهیاتی ندارد هرچند ریشه های فکری که هریک از این فعالیت ها را پشتیبانی میکند، قابل تشخیص است. مخاطبان عادی هریک از این مراکز الزاما نسبت به این گرایش های فقهی و الهیاتی دست اندرکاران آگاه نیستند اما در هر حال سلیقه دینداری آنها به گونه ای هست که برون داد یکی از این گرایش ها را به دیگری ترجیح داده اند. گرایش تشیع سنت محور را مرکز اسلامی ایرانیان که یکی از باسابقه ترین و پر مخاطب ترین مراکز مذهبی ایرانی است، به مدیریت صالح سیبویه نمایندگی می کند. شکل اداره این مرکز خانوادگی است و سالن آن با یک پرده در وسط بخش زنانه و مردانه و انبوهی از شمایل و پرده نوشته ها تزیین شده است. مناسک مذهبی چون دعای کمیل هفتگی، روضه ها و مداحی ها و سفره ها همگی در این مرکز با حضور زنان و مردان برگزار می شود. مداحی در مناسک محرم وزن بیشتری از وعظ دارد و شکل سنتی خود را خفظ کرده است. یکی از مخاطبین که از حضور در این مرکز دست کشیده بود عنوان می کرد که «نمی خواهم دخترم با اسلامی آشنا شود که در آن با نوروز تقابلی باشد» و در عوض دیگری می گفت «می خواهم جایی بیایم که اسلام را با هیچ چیز قاطی نکرده باشد، شناسنامه داشته باشد. اگر یک چراغ روشن کردم و فردا یکی گفت چرا کردی بتوانم بگویم طبق این حدیث و این رساله که ملیون ها نفر قبول دارند قابل دفاع است، نه مثل بقیه که باید جواب همه چیز را بدهی بجز اسلام». مهاجرت ایرانیان در مونترال از پیش از انقلاب ۵۷ آغاز شده است. در این زمان ایرانیان بیشتر برای تحصیل و کارآموزی در صنایع به مونترال سفر میکردند. پس از انقلاب گروه بیشتر و متنوع تری از ایرانیان در این شهر سکنی گزیدند. همچنین گروهی از دانشجویان ایرانی در کشور ایالات متحده که در پی ماجرای گروگان گیری در سفارت آمریکا در تهران با محدودیت های مختلفی از جمله در امر تحصیل روبه رو شدند از شهرهای مختلف آمریکا به مونترال مهاجرت کردند. پس از این دوره به دوره موج مهاجران و پناهندههای ایرانی از گروههای مختلف دینی، سیاسی، تحصیلی و… به جمعیت ایرانیان مهاجر این شهر افزوده شدند. هم چنین این شهر میزبان اولین سری از دانشجویان بورسیه پس از انقلاب بوده و همچنان دانشگاه های انگلیسی زبان آن میزبان دانشجوهای بورسیه از دانشگاههای ایران هستند.  نکته مهم دیگر در مورد این شهر همکاری است که دپارتمان اسلام شناسی دانشگاه مک گیل از سال ۱۹۶۲ با دانشگاه تهران دارد و پیش و پس از انقلاب ۱۳۵۷ تبادل دانشجو در رشته های زبان فارسی و اسلام شناسی را ممکن کرده است. یکی از مهم ترین گروه های دانشجویان بورسیه که در دانشگاه مک گیل مونترال تحصیل کردند و در آینده سیاسی ایران نقش بازی کردند، گروه دوازده نفره از شاگردان محمد مصباح یزدی بودند که در سال ۱۹۹۴ به دپارتمان اسلام شناسی دانشگاه مک گیل پیوستند. مصطفی آقا تهرانی مشاور محمود احمدی نژاد از جمله این افراد بود. برخی از این گروه دوازده نفره و همچنین شاگردان ایشان هم چنان در مونترال رفت و آمد داشته و فعال هستند.   ###