*مهدی نصیری 

پرسش: امروز سالمرگ روحانی آزادیخواه و ضد استبداد آیت الله طالقانی است که یکی از کارهای سترگ او احیای کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة» نوشته فقیه نامدار معاصر، آیت الله محمد حسین نایینی است. اثری که اگر مورد توجه و تدریس در حوزه های علمیه قرار می گرفت، شاید می توانست تاثیرات مهمی بر جمهوری اسلامی بگذارد و ساختار سیاسی را به سمت ولایت مطلقه نمی کشاند. طالقانی بر خلاف ذهنیت غالب بر فقه و روحانیت و حوزه های علمیه، استبداد را ام الفساد می دانست و نه آزادی را:   «استبداد لجنزار متعفنی است که همه منکرات و فحشا از آن تولید می شود و بدون خشک نمودن این ام الفساد نهی از منکر در موارد طبقات و اشخاص یا بی اثر است یا اثر آنی دارد.» (محمد اسفندیاری، انسانم آرزوست، ص 198 نشر نگاه معاصر به نقل از پاورقی تنبیه الامه و تنزیه المله ص 52) طالقانی به تأسی از نایینی، استبداد دینی را بدتر از انواع دیگر استبداد می دانست و در نقد و مذمت آن می نوشت:  «از قوای پاسدار استبداد، شعبه استبداد دینی است. کار این شعبه این است که مطالب و سخنانی از دین یاد گرفته و ظاهر خود را آن طور که جالب عوام ساده باشد می آرایند و مردمی را که از اصول و مبادی دین بی خبرند و به اساس دعوت پیمبران گرام آشنایی ندارند، می فریبند و مطیع خود می سازند و با این روش فریبنده به نام غمخواری دین و نگهداری آیین، ظل الشیطان را بر سر عموم می گسترانند و در زیر این سایه شوم جهل و ذلت، مردم را نگه می دارند. این دسته چون با عواطف پاک مردم سر و کار دارند و در پشت سنگر محکم دین نشسته اند، خطرشان بیشتر و دفعشان دشوارتر است. (پاورقی تنبیه الامه و تنزیه المله ص 120) طالقانی استبداد دینی و سلب آزادیهای مردم را به نام دین، مقدمه بسط بی دینی و مادی گرایی در جوامع مسلمان می دانست: «در هر جامعه و ملتی که ... حکومتها از این سلاح فطری بشری (دین) خواستند در راه ظلم و سلب آزادی حق مردم استفاده کنند، این بیماری (مادیگری) شایع می شود...پس از ظهور اسلام....مجالی برای ظهور میکروبها و بذرهای الحاد که در ایران و بعضی ناحیه های دیگر وجود داشت باقی نماند. ولی آنگاه که خلافت به صورت سلطنت درآمد و مردمی مانند بنی امیه زیر سپر دین، تمام مبانی دین را پایمال کردند و حقوق ملل مسلمان و آزادی بندگان خدا را از بین بردند...میکروب های نیم مرده مادیگری...جان گرفت. (محمد اسفندیاری، انسانم آرزوست، اندیشه نامه آیت الله طالقانی، ص 201، نشر نگاه معاصر) طالقانی دالّ مرکزی امر به معروف و نهی از منکر را نقد و ایستادگی در مقابل حاکمان و صاحبان قدرت می دانست و از آن به عنوان سرّالاسرار دموکراسی یاد می کرد:    «اصل امر به معروف و نهی از منکر حق انتقاد و اعتراض است که قرآن به همه مسلمانان داده و روی این حق هر فرد عادی وظیفه دارد و بر او واجب است که در برابر انحراف و تجاوزات از هر کسی و از هر طبقه ای که باشد بایستد. این سرّ الاسرار دموکراسی و حق عمومی است. حتی یک فرد عادی می تواند به کسی که در رأس مملکت است، امر به معروف و نهی از منکر کند. همین شما که اینجا نشسته اید و صدها و هزاران گوش که سخنان مرا می شنوید نباید تعبدا قبول کنید. فرد فرد شما مسئولید به من بگویید اینجا اشتباه کردی و اینجای کلامت نابجا بود. اگر عده ای را برای مجلس خبرگان و مجلس شورا انتخاب کردید خیال نکنید که از شما رفع مسئولیت شده است. فرد فرد شما مسئولید و باید با تمام شعور و چشم و گوشتان مراقب اعمال اینها باشید.» (سخنرانی 23 مرداد 58) یاد این روحانی مفسر قران، آزادیخواه و مردمی را گرامی می داریم.   ###