توسعه‌طلبی و هم‌سویی ترکیه با دشمنان ایران

پرسش: بسیاری در ایران به این باور رسیده‌اند که هدف اعلام شده رهبر ترکیه از «مبارزه با تروریسم» در سوریه صرفاً بهانه‌ای برای دنبال کردن یک سیاست توسعه‌طلبانه در خاورمیانه و فراتر از آن است که در نهایت منجر به هم‌سویی ترکیه با دشمنان ایران و تشدید بیش‌تر تضاد منافع تهران و آنکارا خواهد شد.   در بحبوحه جنگ اوکراین، دولت ترکیه اعلام کرده که در تدارک عملیات نظامی جدیدی در خاک سوریه است و برای آغاز این کارزار نظامی جدید نیازی به جلب رضایت از سوی آمریکا و روسیه نمی بیند. در روزهای اخیر نیز لوصی آکار وزیر دفاع این کشور بار دیگر بر عزم دولت ترکیه بر انجام این عملیات مجددا تاکید و متذکر شد آنکارا هرگز عملیات نظامی برنامه‌ریزی شده در شمال سوریه را رها نخواهد کرد و آن را به تعویق نمی‌اندازد. با این حال این عملیات در تضاد آشکار با منافع تهران قرار دارد و مقامات جمهوری اسلامی صراحتا مخالفت خود را با آن اعلام کرده اند. به همین بهانه حمیدرضا عزیزی، استاد سابق دانشگاه شهید بهشتی و تهران و پژوهشگر مهمان در موسسه آلمانی امور بین‌المللی و امنیت در برلین با انتشار یادداشتی با عنوان «ایران طرح ترکیه برای عملیات نظامی جدید در سوریه را چگونه می بیند» در پایگاه تحلیلی موسسه خاورمیانه نگاهی داشته به موضع ایران به این عملیات. اقتصادنیوز این مقاله تحلیلی را در دو بخش ترجمه کرده که پیش از این بخش اول آن با عنوان «شدت گرفتن تنش بین ایران و ترکیه در خاک سوریه» منتشر شده و در ادامه بخش دوم و پایانی آن منتشر می شود: نگران از حوزه نفوذ عراق نقش در حال تحول ترکیه در عراق موضوع دیگری است که بر دیدگاه ایران نسبت به ترکیه تأثیر ناخوشایندی گذاشته است. مداخله نظامی ترکیه در شمال عراق با هدف مقابله با نیروهای کرد چیز جدیدی نیست. اما در دو سال گذشته، نقش ترکیه ابعاد جدیدی پیدا کرده است که برای ایران نگران کننده است.    توافق سه جانبه 2020 بین آنکارا، بغداد و دولت اقلیم کردستان عراق (KRG) در اربیل برای پاکسازی پ.ک.ک در سنجار نقطه عطفی در این زمینه بود، چرا که ایران عملاً احساس می کرد از ترتیبات امنیتی در شمال عراق مستثنی شده است. از آن زمان، گروه های شیعه نزدیک به ایران بارها ترکیه را به مداخله در عراق متهم و هشدار داده‌اند ممکن است اقدام نظامی علیه نیروهای ترکیه انجام دهند. تلاش.های ترکیه برای افزایش نفوذ خود در میان جناح‌های سیاسی کرد و سنی عراق، به ویژه پس از انتخابات پارلمانی نوامبر 2021، ایران را از کاهش نفوذ سنتی خود در سیاست عراق نگران کرده است. توسعه‌طلبی و هم‌سویی با دشمنان ایران به این ترتیب، بسیاری در ایران به این باور رسیده‌اند که هدف اعلام شده رهبر ترکیه از «مبارزه با تروریسم» صرفاً بهانه‌ای برای دنبال کردن یک سیاست توسعه‌طلبانه در خاورمیانه و فراتر از آن است که در نهایت منجر به هم‌سویی ترکیه با دشمنان ایران و تشدید بیش‌تر تضاد منافع تهران و آنکارا خواهد شد.  علی اکبر فرازی، دیپلمات کهنه‌کار و سفیر اسبق ایران در رومانی، مجارستان و قبرس معتقد است که ترکیه در چارچوب «نوعثمانی» خود رویکرد «حوزه نفوذ سیاسی و دیپلماتیک منطقه‌ای و جهانی» را برای خود تعریف کرده است.  بنابراین، دخالت نظامی ترکیه در سوریه و عراق با هدف تحقق این حوزه نفوذ است. به گفته فرازی، «احتمال درگیری میان ارتش ترکیه و ارتش سوریه بسیار جدی است و در نتیجه ممکن است درگیری بین نیروهای ایرانی و ترکیه ای نیز رخ دهد». آیا باید منتظر درگیری ایران و ترکیه در سوریه باشیم؟ با توجه به انباشته شدن اختلافات و تشدید تنش‌ها بین تهران و آنکارا در سال های اخیر، نگرانی فرازی از احتمال درگیری بین ایران و ترکیه در سوریه یک‌سره بی‌اساس نیست. با این حال، تهران دلایل موجهی برای اجتناب از رویارویی با آنکارا دارد.  از یک‌سو، حتی یک واکنش مستقیم نظامی محدود ایران در سوریه می‌تواند تنش‌ها را در روابط دوجانبه به سطح بی‌سابقه‌ای افزایش دهد و آنکارا را به سمت هم‌سویی با اسرائیل و عربستان سعودی سوق دهد. آخرین چیزی که ایران می‌خواهد با آن مواجه شود، یک جبهه مستحکم ضدایرانی در خاورمیانه است که تمام رقبای منطقه‌ای خود را در بر می‌گیرد.  از سوی دیگر، چنین اقدامی احتمالاً منجر به فروپاشی روند آستانه خواهد شد. در واقع روند آستانه در دو سال گذشته تا حد زیادی کارکرد عملی خود را از دست داده و به چارچوبی صرفا نمادین تبدیل شده است. با این حال، همین کارکرد نمادین صرف برای تهران بسیار مهم است، زیرا این تنها چارچوب دیپلماتیک بین‌المللی است که در آن نقش فعالی داشته است. از این نظر، ایران به روند آستانه به عنوان ابزاری برای مشروعیت بخشیدن به دخالت خود در سوریه نگاه کرده است. اقدامات ایران با در نظر گرفتن این خطرات و محدودیت‌ها، ایران تاکنون مجموعه‌ای از اقدامات سیاسی و نظامی را در سوریه، هرچند غیرمستقیم، برای مقابله با تهدید عملیات جدید ترکیه آغاز کرده است.  در سطح سیاسی، ایران امیدوار است کردها را به سمت توافقی با دمشق سوق دهد که مستلزم آن است که شبه نظامیان کرد کنترل تل رفعت را قبل از تهاجم ترکیه به ارتش سوریه واگذار کنند. این امر آنکارا را از بهانه اصلی خود برای گنجاندن تل رفعت در عملیات جدید خود در سوریه، یعنی مبارزه با شورشیان کرد، محروم می کند.  در عین حال، ایران به دنبال متقاعد کردن روسیه است -که به نظر می‌رسد به دلیل مشغله‌ای که با جنگ اوکراین دارد، کمتر به دخالت نظامی فعال در سوریه علاقه‌مند است- تا نقش فعال‌تری در بازدارندگی ترکیه از یک عملیات گسترده ایفا کند.  یک تیر با دو نشان  خبرگزاری مهر به این جنبه از رویکرد ایران اشاره و پیشنهاد می‌کند که «اگر کردها موافقت کنند با ارتش سوریه و ایران، حداقل در تل رفعت، به گونه‌ای همکاری کنند که توجه و حمایت روسیه جلب کند، محاسبات ارتش ترکیه تا حدودی تغییر خواهد کرد. در این صورت، ایران می‌تواند با یک تیر دو نشانه بزند، یعنی از حمله ترکیه به تل رفعت جلوگیری کند و هl زمان -و شاید مهم‌تر از آن- از آسیب‌پذیری نیروهای SDF در برابر ترکیه به عنوان ابزاری برای تضعیف نفوذ ایالات متحده در سوریه استفاده کند. به عبارت دیگر، وقتی صحبت از کردهای سوریه می‌شود، ملاحظات ایران فراتر از نقش ترکیه است و بیش‌تر به چگونگی تضعیف اتحاد بین نیروهای کرد و واشنگتن مربوط می‌شود. تلاش‌های ایران در چنین جهتی در راستای هم‌سویی با حکومت اسد از پیش به ثمر نشسته است. از یک سو، نیروهای دموکراتیک کرد سوریه در بیانیه‌ای در 7 ژوئن اعلام کردند که نیروهایش آماده هستند «برای مقابله با هرگونه تهاجم احتمالی ترکیه و حفاظت از سرزمین‌های سوریه در برابر اشغالگری، با نیروهای دولت دمشق هماهنگی کنند». هدف مورد نظر ایران در واگذاری تل رفعت به ارتش سوریه، می‌تواند گامی رو به جلو تلقی شود.  از سوی دیگر، به نظر می‌رسد روسیه پس از تردید اولیه تصمیم گرفته که موضع سخت‌تری در برابر طرح‌های ترکیه برای شمال سوریه اتخاذ کند. در 15 ژوئن، پیش از آخرین نشست آستانه در قزاقستان، الکساندر لاورنتیف، فرستاده ویژه دولت روسیه در امور سوریه، عملیات احتمالی جدید ترکیه را غیرمنطقی خواند و در عین حال هرگونه توافق احتمالی با آنکارا در مورد سوریه را رد کرد. این چند روز پس از آن صورت گرفت که نیروهای روسی گشت‌زنی هوایی در اطراف تل رفعت را به منظور تحکیم مواضع خود در این منطقه از سر گرفتند. سناریوی مواجهه نظامی اما در صورتی که تمامی این تحرکات نتواند ترکیه را از اجرای نقشه‌اش بازدارد، ایران نیز بر روی طرح‌های نظامی برای مقابله با نیروهای ترکیه یا حداقل محدود کردن دامنه عملیات آنها کار کرده است.      این طرح‌ها شامل ارتقاء و تسهیل همکاری بین نیروهای تحت حمایت ایران در سوریه و شبه‌نظامیان کرد و همچنین ارسال نیروهای کمکی به این گروه‌ها است. طبق گزارش‌ها، از اوایل ژوئن، نیروهای نزدیک به ایران به نبل و الزهرا اعزام شده‌اند. این نیروها در خطوط مقدم با نیروهای ترکیه و ارتش ملی سوریه تحت حمایت ترکیه در شمال حلب و مناطق اطراف عفرین مستقر شده‌اند. هم‌زمان، گزارش‌هایی مبنی بر ایجاد اتاق عملیات مشترک در شمال حلب منتشر شده که متشکل از نیروهای سوری و کرد است. اگر این اخبار درست باشد، این جامع.ترین هماهنگی نظامی بین نیروهای نزدیک به ایران و نیروهای کرد از زمان آغاز درگیری سوریه خواهد بود. به این ترتیب، اگر ترکیه تصمیم به اجرای طرح خود برای حمله به شمال سوریه بگیرد، و اگر عملیات به تل رفعت و شمال حلب گسترش یابد، ایران به احتمال زیاد به یک واکنش غیرمستقیم نظامی متوسل خواهد شد. اگرچه این گزینه در مقایسه با سناریوی رویارویی مستقیم ایران و ترکیه، گزینه کم‌خطرتری خواهد بود، اما هم‌چنان احتمال زیادی وجود دارد که اوضاع از کنترل خارج شود و به درگیری گسترده‌تر و طولانی‌مدت منجر شود.   ###