رابرت بلای، پیام‌رسان حافظ و مولوی درگذشت

پرسش: رابرت بلای شاعر و مترجم آمریکایی نروژی‌تبار که روز یکشنبه 7 آذر( ۲۱ نوامبر) پس از یک دوره طولانی بیماری در ۹۴ سالگی درگذشت، برای هم‌وطنانش و همچنین خوانندگان کتاب در کشورهای دیگر، به عنوان یکی از چهره‌های مطرح جنبش حق‌طلبی مردان (ماسکولیسم) در آمریکا شناخته می‌شود. اما این شاعر برای ایرانیان، بیشتر به عنوان مترجم حافظ و دوستار دیگر شاعران ایرانی معروف است. از تحصیل در هاروارد، تا مخالفت با جنگ ویتنام رابرت بلای در ایالت مینه‌سوتای آمریکا به دنیا آمد و در دوران دبیرستان شروع به سرودن شعر کرد. در سال ۱۹۴۴، پس از پایان تحصیل در دبیرستان، و پیش از ادامه تحصیل در دانشگاه هاروارد، به نیروی دریایی آمریکا پیوست. در دهه ۱۹۵۰، ساکن نیویورک شد و بورسیه را برای سفر به نروژ، کشور اجدادی‌اش، برای ترجمه تعدادی آثار نروژی دریافت کرد. او بعداً نیز برخی از شاعران بزرگ جهان از جمله پابلو نرودا و فدریکو گارسیا لورکا را برای اولین بار به انگلیسی‌زبانان معرفی کرد. بلای همچنین به ترجمه شعرهای توماس ترانسترومر شاعر بزرگ سوئدی پرداخت که بعداً برنده جایزه نوبل ادبیات شد. «ملائک در میخانه زدند»؛ ۳۰ شعر حافظ به روایت رابرت بلای همچنین پس از آنکه بلای دوره‌های نویسندگی را در ایالت آیووا گذراند، اولین مجموعه شعر خود را در سال ۱۹۶۲ با عنوان «سکوت در دشت‌های برفی» منتشر کرد. همزمان او بحث‌هایی را درباره تحولات شعر آمریکا نیز مطرح کرد. به عقیده این شاعر، شعر آمریکا در نیمه نخست قرن بیستم بیش از حد روشنفکرانه شده بود. چهار سال بعد، بلای به آن دسته از نویسندگان آمریکایی پیوست که با جنگ ویتنام مخالف بودند و حتی به همراه برخی از نویسندگان آمریکایی گروهی را تشکیل داد که در این زمینه فعال بود. سال ۱۹۶۸، جایزه ملی کتاب شعر آمریکا به کتاب «نور پیرامون بدن» سروده رابرت بلای اهدا شد که شامل شعرهای اعتراضی درباره جنگ ویتنام است. او این جایزه را به همان گروهی که در تأسیسش مشارکت داشت، تقدیم کرد. از آن پس، به روند انتشار آثارش در حوزه‌های مختلف شعر، ترجمه و مقاله، سرعت بخشید. در سال ۱۹۷۵، کنفرانسی را بنیانگذاری کرد و فعالیت‌های صلح‌طلبانه خود را گسترش داد. مدیتیشنی درباره مردان رابرت بلای به شدت تحت تأثیر کارل یونگ روانپزشک سوئیسی بود که نظریه کهن‌الگوها را بسط و توسعه داد. اساساً به دلیل وقایع زندگی شخصی و به ویژه رابطه‌ با پدرش و همچنین مکتب یونگ، در سال ۱۹۹۰ کتابی با عنوان «جان آهنی، کتابی درباره مردان» منتشر کرد که او را در آمریکا به اوج شهرت رسانید. این کتاب در واقع نتیجه سال‌ها کنفرانس بلای به ویژه برای مردانی بود که تلاش می‌کردند بار دیگر معنای «مردانگی» را دریابند. بلای با استفاده از داستان‌های کهن، کاری که مثلاً شاعرانی چون مولوی انجام داده بودند، تلاش کرد وضعیت مرد بودن را شرح دهد. از نظر او، مردان کنونی «نرم‌شده و زنانه‌شده» مردان دیروزند: «مرد امروزی، وقتی به عمق روان خود نگاه کند، اگر تمام شرایط درست باشد، ممکن است، در عمق «آب» روحش، در منطقه‌ای که مدت‌هاست کسی به آنجا نرفته، مرد باستانی پرمویی را پیدا کند.» این کتاب به مدت ۶۲ هفته در فهرست نیویورک‌تایمز از کتاب‌های پرفروش‌ آمریکا قرار داشت و به اثری مرجع و «اسطوره‌ای-شاعرانه» در زمینه ماسکولیسم آمریکا تبدیل شد. این کتاب به ویژه با طرح‌هایی که داشت، خشم فعالان حقوق زن را برانگیخت، اما خود بلای در گفت‌وگو با پاریس ریویو در سال ۲۰۰۰ گفته بود که اثرش اصلاً جنبش زنان را تهدید نمی‌کند. طرح جلد کتاب «مردِ مرد» ترجمه فارسی «جان آهنین»؛ انتشارات مروارید عنوان «جان آهنین، کتابی درباره مردان» برگرفته از افسانه قدیمی «هانس آهنی» است که بعداً برادران آلمانی یاکوب و ویلهلم گریم آن را بازنویسی کردند. این افسانه، دو شخصیت دارد که پا به پای هم پیش می‌روند تا «آیین ورود» به مردانگی را به تصویر بکشند؛ آیینی که قرار است از پسر بچه‌ای هشت ساله، مردی تمام عیار بسازد: «پسر نیازمند تولد دوباره است، این بار متولد شدن از یک مرد.» زمانی که کتاب «جان آهنی، کتابی درباره مردان» منتشر شد، روزنامه نیویورک‌تایمز نوشت که این کتاب یک «نقطه عطف نسبتاً تند» است، زیرا بلای در این کتاب، اسطوره‌ها، دانش و شعر را در هم می‌آمیزد تا وضعیت کنونی مردان را محکوم کند؛ مردانی که باید دوباره با جسارت و بدویتی‌ که قرار است مشخصه آنها باشد ارتباط برقرار کنند. در واقع، بلای جنبشی اسطوره‌ای را پایه‌گذاری کرد تا با خلق چهره‌های افسانه‌ای، مردان برای خود راهنماهایی را بیابند. این کتاب بلای همچنین معروف‌ترین اثر او در خارج از مرزهای آمریکا و در کل مرزهای جهان انگلیسی‌زبان به شمار می‌رود؛ به طوری که مثلاً در فرانسه، اشعار این شاعر ترجمه نشده، اما این کتاب او با عنوان «مرد وحشی و کودک» ترجمه شده است. بلای با این حال، در سال‌های پایانی عمرش چندان به ماسکولیسم تأکید نداشت و بیشتر بر شعر تمرکز می‌کرد. او در اوایل قرن بیست و یکم نیز یکی از مخالفان جنگ عراق بود و این مخالفت را به شیوه‌های گوناگون از جمله در قالب شعر بیان می‌کرد. ترجمه حافظ و سفر به ایران رابرت بلای در دهه ۱۹۹۰ به ترجمه شعرهایی از فرهنگ‌های گوناگون با درون‌مایه‌های معنوی روی آورد که در قالب کتابی با عنوان «روح برای سرخوشی خویش این‌جاست» منتشر کرد. دانته، میرابای، ریلکه و حافظ شیرازی از شاعرانی بودند که در این مجموعه ترجمه اشعارشان وجود داشت. بلای همچنین از کلمن بارکس شاگردش خواست که اشعار مولوی را بار دیگر به زبان انگلیسی ترجمه کند. رابرت بلای با وجود ترجمه حافظ و تلاش برای ترجمه دیگر شاعران فارسی‌زبان به زبان انگلیسی، اما تا قبل از آن که به ایران سفر کند چندان برای عموم کتاب‌خوان‌های ایرانی نامی آشنا نبود. از چپ: کلمن بارکس، عمید زنجانی و رابرت بلای در مراسم اعطای دکترای افتخاری به کلمن بارکس در دانشگاه تهران در ۲۷ اردیبهشت ۸۵ در اردیبهشت ۱۳۸۵، او و کلمن بارکس به ایران سفر کردند و علاوه بر تهران از شهرهای اصفهان و شیراز نیز بازدید کردند. این سفر رابرت بلای، موجب شد که مترجمان علاقه بیشتری برای ترجمه آثار او و اساساً شناخت دنیای این شاعر پیدا کنند. در آستانه این سفر، مقاله‌ای از ضیاء موحد درباره بلای با عنوان «تصمیم گرفت شاعر بماند» در روزنامه شرق منتشر شد که در آن موحد نوشت جنبه مثبت کار بلای، معرفی غزل و بالاتر از آن غزل‌سرایی است. موحد که خود شاعر است از بلای به عنوان شاعری سیاسی یاد کرد و نوشت: «از ویژگی‌های رابرت بلای حساسیت او در برابر مسائل اجتماعی و سیاسی است.» همچنین در سال ۱۳۸۶، گزینه‌ای از شعرهای بلای، با نام «خوردن عسل کلمات» با ترجمه فواد نظیری و از سوی انتشارات مروارید منتشر شد. مترجم در این کتاب، به تأثیر بلای از شاعران جهان از جمله خیام اشاره می‌کند و می‌نویسد: «تصاویر شعری بلای، از طرفی ملموس هستند و از طرف دیگر سوررئال. علاوه بر این، شعر بلای، نگرشی موشکافانه و حساس به هستی دارد و گاه به هایکو نزدیک می‌شود. اما در عین حال، نگرش غالب شعر او، نگرشی خیام‌گونه است.» طرح جلد نشریه شوکران ویژه رابرت بلای یک سال بعد، سی و یکمین شماره دوماهنامه ادبی شوکران با ویژه‌نامه‌ای برای رابرت بلای منتشر شد و در این ویژه‌نامه به نقل از او آمده است: «عطار، حافظ، مولانا و سعدی به من شادی فراوان بخشیده و راهنمای من بوده‌اند. یکی از شعرهای اخیر من چنین پایان می‌یابد: آنچه سعدی نگفت هرگز گفته نخواهد شد.» علاوه بر زندگی‌نامه بلای و ترجمه او از چند شعر حافظ، مقاله‌اش با نام «تأملاتی بر حافظ» با ترجمه احمد پوری و گفت‌وگویی با رابرت بلای و کلمن بارکس با عنوان «از کشتزارهای برفی تا باغ‌های شیراز» از دیگر مطالب این شماره شوکران بود. همچنین کتاب «جان آهنین؛ کتابی درباره مردان» در ایران با عنوان «مردِ مرد» به قلم فریدون معتمدی به فارسی ترجمه و منتشر شد و مورد استقبال کتاب‌خوان‌ها قرار گرفت.     منبع تصویر،JANE LEWISOHN توضیح تصویر، رابرت بلای، شاعر آمریکایی، ۲۳ دسامبر ۱۹۲۶ - ۲۱ نوامبر ۲۰۲۱ رابرت بلای (۲۳ دسامبر ۱۹۲۶ - ۲۱ نوامبر ۲۰۲۱)، شاعر آمریکایی که در سه دهه پایانی زندگیش بشدت تحت تاثیر اشعار حافظ و مولوی، چه در افکار و چه در اشعار قرار گرفته بود، هفته گذشته در خانه‌اش در مینسوتا درگذشت. برخی از کتاب‌های او مثل مردِ مرد (Iron John)، اسرار سایه (A little book on the human shadow) و همچنین ترجمه سی غزل حافظ با همکاری لئونارد لویسون به فارسی منتشر شده است. همچنین یک ویژه‌نامه در باره زندگی و آثار او در تهران توسط دوماهنامه شوکران به چاپ رسیده است. رابرت بلای در سال ۲۰۰۶ میلادی به همراه کلمن بارکس، شاعر دیگر آمریکایی، سفری به ایران داشت و از تهران، اصفهان و شیراز دیدن کرد. هر دو شاعر در این سفر از دانشگاه تهران دکترای افتخاری دریافت کردند. منبع تصویر،JANE LEWISOHN توضیح تصویر، رابرت بلای همراه کلمن بارکس، ایران سال ۲۰۰۶ میلادی رابرت بلای اغلب یا به عنوان یک "شاعر ضدجنگ" شهرت دارد یا بعنوان نویسنده کتاب‌ "مردِ مرد" و ابداع‌کننده "جنبش مردان" که هر دو مضمونی در مورد مرد بودن دارند، به همین دلیل بلای گاه مورد انتقاد قرار گرفته و کارها ، فعالیت‌های او به اشتباه بعنوان یک حرکت ضد زن برداشت می‌شوند در حالیکه گویی شاعر در این آثارش در واقع سعی داشته آن‌چیزی را بیان کند که از جامعه انتظار می رود: مردان باید مانند آهن قوی باشند، تابع احساسات خود نشوند و نسبت به عیوب خود بی‌اعتنا نباشند. هدف بلای پیش از هر چیز تشویق مردان به اعتراف در مورد احساسات و رویارویی با عیوب شخصی‌شان بوده است. منبع تصویر،JANE LEWISOHN توضیح تصویر، مردِ مرد، اثر رابرت بلای شاعر آمریکایی اما سهم بلای در ادبیات آمریکا و جهان بسیار بیشتر ازاین‌هاست. او با ترجمه اشعاری از بهترین شاعران اسپانیایی، آلمانی، سوئدی، نروژی، روسی، هندی، اردو و فارسی زبان، شعر جهان را به خوانندگان آمریکایی و انگلیسی‌زبان بخوبی معرفی کرده است. باوجود انبوه آثار رابرت بلای اکثرا سهم او در آگاه ساختن خوانندگان انگلیسی زبان از زیبایی، عمق و حکمت شعر عرفانی فارسی نادیده گرفته می‌شود. بلای در اواسط دهه ۱۹۷۰ با ترجمه ری‌نولد نیکلسون از مثنوی مولوی آشنا شد و خیلی زود تحت تأثیر نبوغ مولانا در استفاده از داستان‌های شاعرانه برای راهنمایی و روشنگری خوانندگان و مریدان قرار گرفت. او از دوست شاعرش کلمن بارکس خواست که شعر مولانا را از قید و بند ترجمه‌های ویکتوریایی دقیق اما تحت‌اللفظی نیکلسون رهایی بخشد. بلای گفته بود که او بارکس را به این دلیل انتخاب کرده که او شاعری با استعداد در داستان سرایی بود و این هنر او برای معرفی مولانا به خوانندگان انگلیسی زبان لازم بود. بعد از انتشار ترجمه و تفسیر اشعار مولوی توسط بارکس و بلای بود که مولوی به پرفروش‌ترین نویسنده سال در ایالات متحده تبدیل شد، با وجودیکه بارکس و بلای هیچکدام متخصص زبان فارسی نبودند. بلای در سال ۱۹۸۷ برای اولین بار در کنسرت استاد برجسته آواز ایرانی محمدرضا شجریان در لندن شرکت کرد. استفاده شجریان از تارهای صوتی‌اش برای بیان و تفسیر شعر مولانا و حافظ با هنر تحریر توجه او را چنان برانگیخت که روز بعد از کنسرت به یک کتابفروشی ایرانی رفت و تا آنجا که می توانست نوار کاست آواز سنتی ایرانی خرید. بعدا او به آواز غزلیات مولانا توسط شهرام ناظری علاقه ویژه‌ای پیدا کرد و چنان تحت تأثیر قرار گرفت که قصیده‌ای برای آواز شهرام ناظری نوشت. منبع تصویر،JANE LEWISOHN توضیح تصویر، دوش دیدم که ملایک در میخانه زدند، اثر رابرت بلای و لئونارد لویسون، نسخه انگلیسی در اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی این شاعر آمریکایی از طریق کنفرانس‌های علمی که در لندن و واشنگتن برگزار شده بود با اشعار عطار و حافظ آشنا شد. او نه تنها در محتوا، مضمون‌های شاعرانه و معانی ژرف ابیات این شاعران بزرگ غرق شد، بلکه شیوه استفاده صوفیان ایرانی از خواندن اشعار حافظ و عطار در مراسم شان او را در شگفتی فرو برد. بعد از مدت کوتاهی رابرت بلای با دکتر لئونارد لویسون، شاعر، و استاد زبان فارسی در دانشگاه اگزتر انگلستان -که در سال ۲۰۱۸ میلادی درگذشت- کار مشترکی برای ترجمه غزلیات حافظ به انگلیسی آغاز کرد. این دو شاعر آمریکایی سرانجام در سال ۲۰۰۸ پس از ۱۴ سال کوشش و بررسی دقیق، ترجمه سی غزل حافظ خود را در کتابی به نام «Angels Knocking on the Tavern Door» منتشر کردند. این اثر چهار سال بعد در یک نسخه دو زبانه با عنوان "دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند" در تهران منتشر شد. منبع تصویر،JANE LEWISOHN توضیح تصویر، دوش دیدم که ملایک در میخانه زدند، اثر رابرت بلای و لئونارد لویسون آشنایی با شعر حافظ و تاثیر عمیقی که آن ابیات بر رابرت بلای گذاشت باعث شد که او خود اشعاری به انگلیسی در قالب غزل بسراید و یک سبک جدید شعر در زبان انگلیسی ابداع کند. دو مجموعه غزل "شبی که ابراهیم برای ستاره‌ها خواند" (The Night Abraham Called to the Stars-۲۰۰۱) و "سزای من هزار سال شادی بود" (My Sentence Was a Thousand Years of Joy- ۲۰۰۵) حاصل این شیفتگی و دلدادگی است. بین سالهای ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۰ عرفان ایرانی بر افکار و فرم کارهای بلای تأثیری عمیق داشت. منبع تصویر،JANE LEWISOHN توضیح تصویر، رابرت بلای شاعر آمریکایی و لئونارد لویسون مولوی‌شناس و پژوهشگر ادبیات و فلسفه شرق رابرت بلای شیفته و عاشق زیبایی بود. حتی یک تابلوی نقاشی زیبا می‌توانست اشک را در چشمانش جاری کند. شعر برای این شاعر مثل هوای تازه بود که نفس می‌کشید و خونی گرم که در رگ‌هایش جاری می‌شد تا دنیای تخیلاتش سرسبز و با طراوت بماند. به یاد دارم در واپسین سال‌های عمر رابرت، زمانی که او آرام آرام از خودِ خود کناره‌ ‌گرفته و کمتر در گفت‌ و گوها شرکت می‌کرد،   ###