افغانستان در مسیر سیاست‌های آبی ترکیه؛
بروز تنش آبی ایران و افغانستان

پرسش: در شرایطی آبگیری سد کمال‌ خان در مرز ایران و افغانستان از اواخر بهمن امسال آغاز شده و این سد تا پایان سال ۹۹ مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد که حسن روحانی، رئیس جمهوری قبلا گفته بود: «ایران نمی‌تواند در برابر ساخت سد کمال‌ خان بی‌تفاوت بماند.» سد کمال خان پس از تکمیل، حجم آب توافق شده را در اختیار ایران قرار خواهد داد اما حجم فراوانی از آب را به اراضی کشاورزی افغانستان هدایت کرده و از بازگشت آب به دشت‌های آبرفتی رودخانه پیشگیری خواهد کرد. افغانستان مدعی است که برداشت غیرقانونی آب توسط ایران باعث خشک شدن دشت‌های مناطق مرزی شده است. این در حالی است که ایران با انتقاد از افغانستان باور دارد که سدسازی بدون مطالعه جنبه‌های زیست محیطی برای منطقه آسیب‌زاست و اگر آب رودخانه خشک شود افغانستان نیز به مخاطره خواهد افتاد. این موضوع با هراس دگرش‌های اقلیمی و به راه‌افتادن توفان‌های شنی و گردوغبار در هر دو طرف مرز، مخصوصا برای ایران همراه است.بر اساس اطلاعات وزارت انرژی و آب افغانستان، کار ساخت سد کمال خان در سال ۱۳۴۵ آغاز شده بود، اما به دلیل آغاز جنگ‌ها و تحولات سیاسی در این کشور، روند ساخت آن متوقف شد. این سد بعد از سد کجکی بزرگ‌ترین سد روی هیرمند است. سال ۱۳۷۴ افغانستان رسما اعلام کرد که دوباره شروع به ساخت این سد خواهد کرد. فاز دوم سد، سال ۱۳۹۳ تکمیل شد و افغانستان از سال ۱۳۹۷ شروع به تکمیل فاز سه آن کرد. آبان امسال هم اعلام شد که این پروژه شروع به آب‌گیری آزمایشی سد کرده است. هدف اصلی این سد، کنترل سیل و توسعه اراضی کشاورزی است. افغانستان قصد دارد سطح زیر کشت کشاورزی در ولایت نیمروز را از ۸۰ هزار هکتار فعلی به ۱۷۰ هزار هکتار افزایش دهد که عمده آن خشخاش است. به جز این، مسئولان این کشور تولید ۹.۵ مگاوات انرژی برقابی را هم مد‌نظر دارند. با این حال و چند روز پیش حال مسعود تجریشی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست با اشاره به آبگیری سد کمال‌خان افغانستان و تاثیر آن بر خشکی تالاب‌های هامون به ایلنا، گفت: «دبیرخانه رودخانه‌های مرزی در وزارت نیرو است و جدای اینکه رودخانه‌های مرزی از لحاظ سیاسی و امنیتی مشکلات خاص خودش را دارد، بنابراین دبیرخانه‌ها پیگیر این نوع مسائل هستند.» او با اشاره به تاثیر ساخت این سد بر وضعیت هامون ادامه داد: «به عنوان سازمان محیط‌زیست پیگیری‌های زیادی انجام دادیم، اما در زمانی که توافق در رابطه با تالاب‌های هامون‌ شکل گرفت، بحث‌های زیست‌محیطی و نیاز سیستم محیطی تالاب‌ها در آن منطقه مورد توجه قرار نگرفت. در شرایط موجود با توجه به تغییرات اقلیمی که اتفاق افتاده و غبارخیزی، حتما باید به این مساله توجه جدی شود، پدیده غبار یک بحث کاملا جدیدی است و ما از مسئولان افغانستان خواستیم تا در مورد این موضوع کارگروهی تشکیل شود و مذاکره صورت بگیرد.» بازگشت بیماری و افزایش ریزگردها گرچه ستیز آبی رویداد تازه‌ای نیست اما با تکمیل شدن سد کمال خان از سوی افغانستان این جدال هم تشدید شده است. وقتی بحث سدسازی‌های افغانستان مطرح می‌شود، چه در حوضه هیرمند و چه هریرود، یقینا این اقدامات به سد کمال‌خان ختم نخواهد شد. افغانستان سد‌های متعددی عمدتا در سرشاخه‌هایی که منبع اصلی تغذیه‌کننده تالاب هامون هستند، می‌سازد. تالاب بین‌المللی هامون که دارای ارزش حیاتی، انسانی و فرهنگی است، وابسته به سیلاب‌هایی است که از هیرمند می‌آید و تالاب‌ها را تغذیه می‌کند که با آب گیری سد کمال‌خان و کنترل همین سیلاب‌ها عملا حیات تالاب به خطر می‌افتد. به گفته مدیرکل شیلات سیستان و بلوچستان حدود چهار هزار خانوار صیاد زندگی خود را از طریق صید در سیستان می‌گذرانند که با خشک شدن هامون این خانواده‌ها بیکار خواهند شد. جدای آن ریزگرد‌ها که چند سالی است به لطف سیلاب‌ها و آب گیری هامون کم شده دوباره به منطقه باز خواهد گشت. پر آب شدن هامون باعث شده از چهار روز هوای پاک در سال ۹۵ در منطقه سیستان حالا تعداد روز‌های هوای پاک به بیش از ۱۹۰ روز برسد که خشک شدن آن یعنی برگشت دوباره به روز‌های پر از ریزگرد و شیوع بیماری‌های تنفسی مثل آسم و سل! افغانستان در مسیر سیاست‌های آبی ترکیه سیاستمداران افغانستانی در حال حاضر تلاش دارند به شیوه ترکیه از آب به عنوان ابزاری سیاسی بهره‌ بگیرند. این شیوه استفاده از آب به عنوان ابزاری سیاسی در افغانستان طرفدارانی دارد تا آنجا که روزنامه «8صبح» افغانستان چندی قبل به ‌شدت از انجام هر تفاهم جدیدی میان دولت‌های ایران و افغانستان انتقاد کرد و آن را خلاف منافع ملی این کشور دانست. در مطلبی که به قلم «سیدعلی حسینی» و «عبدالبصیر عظیمی» در این روزنامه نوشته شده بود، آمده است: ‌«باید جلوی هرگونه مذاکرات و توافقات غیرقانونی، مانند تدوین اساسنامه پیگیری حقابه رودخانه هلمند گرفته شود. مطابق ماده پنجم معاهده هلمند (هیرمند)، پس از تحویل حقابه ایران ‌«افغانستان با حفظ تمام حقوق بر باقی آب رود هلمند، هر طوری که خواسته باشد، از آن استفاده می‌کند و آن را به مصرف می‌رساند. ایران هیچ‌گونه ادعایی بر آب هلمند بیشتر از مقادیری که طبق این معاهده تثبیت شده است، ندارد، حتی اگر مقادیر آب بیشتر در دلتای سفلای‌ هلمند میسر هم باشد و مورد استفاده ایران بتواند قرار گیرد.» بنابراین، این وظیفه ملی ماست که اگر مجسمه موسی شفیق را در میدان‌های شهرهای نیمروز و کابل نصب نکردیم، حداقل از میراث او نگهداری کنیم.» این در حالی است که ایرنا در گزارشی از توافق هیات افغانستان با ایران شامل یک اساسنامه در هفت بند خبر داده و نوشته بود: «متاسفانه از حدود ۲۰ سال قبل با تغییرات ایجاد شده در وضعیت جوی، ایجاد سدها و بندهای مختلف در مسیر این رودخانه، توسعه اراضی زیر کشت خشخاش در افغانستان و بستن دریچه‌های سد کجکی در حدود ۸۰۰ کیلومتری مرز ایران در ولایت هلمند، مسیر طبیعی آب مسدود و پدیده خشکسالی بر مناطق پایین‌دست این رودخانه در کشور افغانستان و ایران غالب شده است.»     ###