روابط تهران-پکن راهبردی می‌شود؟
رمزخوانی از رای تاریخی چین در شورای حکام

پرسش: نشست روز جمعه ۳۰ خرداد ماه شورای حکام که به تصویب قطعنامه‌ای علیه ایران انجامید با یک شگفتی همراه بود؛ در این نشست چین کاملا رودرروی آمریکا قرار گرفت و به همراه روسیه به این قطعنامه رای منفی داد.   این رفتار چین را شاید بتوان یک رفتار بی‌سابقه در بحبوحه اختلافات پکن و واشنگتن قلمداد کرد. همچنین چین مخالفت خود را با تلاش‌های آمریکا برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران در شورای امنیت که تا چند ماه دیگر به پایان می‌رسد اعلام کرده است.  پیش از تصویب قطعنامه پیشنهادی تروئیکای اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) در نشست شورای حکام، دفتر نمایندگی چین در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین با صدور بیانیه‌ای از تصویب قطعنامه پیشنهادی تروئیکای اروپا علیه ایران در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی عمیقا ابراز تاسف کرد و هشدار داد که این اقدام اجرای برجام را به خطر می‌اندازد. وانگ کان، نماینده دائم جمهوری خلق چین در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین روز پنج‌شنبه ۲۹ خردادماه در نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای بررسی قطعنامه پیشنهادی تروئیکای اروپایی (انگلیس، آلمان، فرانسه) علیه ایران، تاکید کرد که تصویب این قطعنامه عواقب بسیار نامطلوبی خواهد داشت. درواقع به‌دنبال مخالفت علنی چین با صدور هرگونه قطعنامه‌ای علیه ایران از سوی شورای حکام آژانس، این شورا به ناچار پس از چهار روز جلسه مجازی که از طریق ویدئوکنفرانس برگزار ‌شد، برای تصمیم‌گیری و رای‌گیری درباره این قطعنامه درخواست جلسه حضوری در روز جمعه ۳۰ خرداد ماه را کرد. از آخرین باری که شورای حکام قطعنامه انتقادی علیه ایران صادر کرده، هشت سال می‌گذرد. این قطعنامه‌ها قبل از برجام نقش مهمی در تصویب قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران داشتند. این قطعنامه که اولین قطعنامه آژانس علیه ایران از سال ۲۰۱۲ به این سو است، با مخالفت چین و روسیه مواجه شد اما ۲۵ عضو این نهاد وابسته به سازمان ملل آن را تایید کردند. هفت عضو شامل آفریقای جنوبی، هند، پاکستان، تایلند، مغولستان، نیجر و جمهوری‌آذربایجان اما به این قطعنامه رای ممتنع دادند. اروگوئه نیز غایب بود.    واکنش چین به تمدید تحریم تسلیحاتی از سوی دیگر در شرایطی که در ادامه تلاش‌های آمریکا برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران بعد از اکتبر ۲۰۲۰ (مهرماه ۹۹)، برخی دیپلمات‌ها تصریح کردند که ایالات‌متحده پیش‌نویس قطعنامه‌ای را با اعضای شورای امنیت سازمان ملل به اشتراک گذاشته است به امید آنکه از طریق آن به‌طور نامحدود تحریم‌های تسلیحاتی ایران را تمدید کند، پایگاه اینترنتی بلومبرگ تحلیل کرد: «پیشنهاد روز دوشنبه آمریکا درحالی مطرح شد که روسیه و چین، دو عضو دارای حق وتوی شورای امنیت، از قبل اعلام کردند با تمدید تحریم تسلیحاتی ایران موافقت نخواهند کرد، زیرا آنها دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا را به علت خروج یک‌جانبه از توافق هسته‌ای ملامت می‌کنند. دیپلمات‌ها پیش‌بینی می‌کنند در چند ماه آینده در این خصوص در شورای امنیت کشمکش وجود داشته باشد، زیرا آمریکا تهدید کرده است در صورتی که این قطعنامه تصویب نشود، بند «بازگشت سریع تحریم‌ها» [مکانیزم ماشه] در توافق ۲۰۱۵ را فعال خواهد کرد که موجب وضع مجدد همه تحریم‌های سازمان ملل علیه تهران می‌شود.» پیش‌تر هیات نمایندگی چین در سازمان ملل در نخستین واکنش توییتری به این خواسته آمریکا تاکید کرده بود که «آمریکا برای طولانی‌تر کردن تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران یا فعال کردن مکانیزم ماشه هیچ حقی ندارد و تنها راه صحیح پیش رو حفظ برنامه جامع اقدام مشترک است.» آیا پکن از حق وتو استفاده می‌کند؟ درخصوص این مساله که آیا چین در صورت ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت از حق وتوی خود استفاده خواهد کرد یا خیر هنوز نمی‌توان با قطعیت سخن گفت.  با گذشت نیم قرن از عضویت جمهوری چین (۱۹۷۱-۱۹۴۶) و پس از آن جمهوری خلق چین (۱۹۷۱ تا حال‌حاضر) در شورای امنیت، این کشور در مقایسه با دیگر اعضای دائم (آمریکا، بریتانیا، فرانسه و روسیه)، به‌طور سنتی کمتر از «وتو» استفاده می‌کند. چین تاکنون ۱۶ بار از «وتو» استفاده کرده که اغلب آنها (۹ رای وتو) مربوط به دهه اخیر و با بالا گرفتن تنش‌ها در سوریه (از سال ۲۰۱۱) است. همچنین پکن قبل از امضای برجام به ۶ قطعنامه شورای امنیت علیه ایران رای مثبت داد اما امروز شرایط تغییر کرده است. در مقام مقایسه می‌توان گفت دست‌کم تا امروز مساله ایران به اندازه‌ای برای چین یک اولویت استراتژیک نبوده که بخواهد مانع تصویب قطعنامه‌ها شود. قطعنامه احتمالی آمریکا در شورای امنیت سازمان ملل متحد برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران نیازمند دست‌کم ۹ رای مثبت بدون رای منفی ۵ عضو دائم این شورا یعنی روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا و آمریکا است. تاثیر واشنگتن بر مناسبات تهران-پکن در عین حال یکی از فاکتورهایی که شاید منجر به نزدیکی بیشتر تهران و پکن در مقطع فعلی شده و امیدها را نسبت به رای منفی چین در شورای امنیت افزایش می‌دهد، تشدید تنش‌ها بین چین و آمریکا است. امروز دعوای آمریکا و چین دیگر تنها حوزه‌های تجاری و اقتصادی را دربرنمی‌گیرد بلکه پس از شیوع ویروس کرونا دعوای سیاسی میان دو کشور نیز شدت گرفته است. درواقع آمریکا فشارهای خود را بر چین افزایش داده و تلاش می‌کند تا این کشور را مسوول شیوع ویروس کرونا معرفی کند و از متحدانش نیز برای همکاری دعوت کرده است اما چین کماکان تاکید دارد که منشأ ویروس را دانشمندان باید پیدا کنند. از سوی دیگر اخیرا شاهد افزایش تحرکات نظامی آمریکا در اطراف چین هستیم و واشنگتن تعداد ناوهای خود را در تنگه تایوان در دریای چین جنوبی افزایش داده است. در این راستا باید توجه داشت که پیش‌بینی شده تا سال ۲۰۳۰ میلادی، چین تبدیل به نخستین قدرت اقتصادی جهان شود، بنابراین چینی‌ها همزمان با افزایش قدرت اقتصادی و تجاری خود، به همان سرعت درحال افزایش توانمندی نظامی و توسعه نیروهای مسلح خود هستند و اکنون پکن بعد از واشنگتن دارای دومین بودجه نظامی در جهان است. دررابطه با چرایی این اقدام ایالات‌متحده باید گفت از دیدگاه استراتژیست‌های پنتاگون، مقابله با افزایش تهدیدات نظامی چین به‌ویژه در دریای چین جنوبی در تنگه تایوان و به‌طور کلی در منطقه آسیا و اقیانوسیه اولویت بالایی دارد. اهمیت رای چین در شورای امنیت محسن شریعتی‌نیا، استاد دانشگاه شهید بهشتی و کارشناس مسائل چین در پاسخ به «دنیای‌اقتصاد» درباره قطعنامه اخیر شورای حکام علیه ایران گفت که این قطعنامه از اهمیت زیادی برخوردار نیست؛ چرا که در این قطعنامه گفته شده که ایران باید همکاری بیشتری با آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای داشته باشد و اجازه بازرسی برخی از سایت‌های درخواستی را به بازرسان بدهد، اما این قطعنامه هنوز رابطه ایران و آژانس را دچار بحران نکرده است.  وی با اشاره به اهمیت رای منفی چین به این قطعنامه، ادامه داد: «تنها با توجه به این رای نمی‌توان این‌گونه تفسیر کرد که اتفاق بزرگی در روابط تهران و پکن رخ داده است.» البته شریعتی‌نیا در ارزیابی روابط فعلی تهران-پکن و نقش واشنگتن توضیح داد: «رابطه ایران و چین درحال گسترش است که این مساله به‌شدت متاثر از افزایش تنش‌ها بین پکن و واشنگتن است. درواقع اساسا از سال ۱۹۷۱ که ایران با چین رابطه برقرار کرد و حتی پیش از آن یعنی ۱۹۴۹ که چین کمونیست شکل گرفت، ایران به خاطر آمریکا این کشور را به رسمیت نشناخت درحالی‌که ایران با چین هیچ مشکلی نداشت.  بنابراین از ابتدا روابط چین، آمریکا و ایران متاثر از روابط دو جانبه این کشورها بوده است و امروز هم نقش آمریکا در رابطه با مناسبات تهران-پکن یک نقش کلیدی است.» همچنین با توجه به اینکه تا چند ماه دیگر قرار است آمریکا احتمالا قطعنامه‌ای را با هدف تمدید تحریم تسلیحاتی ایران به شورای امنیت ارائه کند، شریعتی‌نیا تاکید کرد: «اقدام چین در شورای امنیت درخصوص قطعنامه تمدید تحریم تسلیحاتی ایران بسیار مهم است. زیرا آن قطعنامه بسیار کلیدی‌تر است.» وی با اشاره به اینکه چین موضع‌گیری رسمی در این خصوص نداشته و فعلا یک بیانیه داده و مخالفت کرده است، ادامه داد: «دو سناریو مطرح است یا پکن قطعنامه مذکور را وتو می‌کند یا پیشنهاد اروپایی‌ها مبنی بر تمدید تحریم‌ها برای یک سال و تا مشخص شدن نتیجه انتخابات آمریکا را می‌پذیرد تا مکانیزم ماشه فعال نشود.» استاد دانشگاه شهید بهشتی تاکید کرد زمانی که این قطعنامه در دستورکار شورای امنیت قرار بگیرد، رای چین از اهمیت بسزایی برخوردار می‌شود. زیرا این فرآیند بسیار پیچیده است و می‌تواند به لحاظ نظری به فروپاشی برجام منجر شود.  البته وی همزمان گفت که به این سادگی پرونده ایران بار دیگر به شورای امنیت نخواهد رفت، اما اگر پرونده ایران درباره تمدید تحریم تسلیحاتی به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده شود از آنجا که این موضوع می‌تواند به فروپاشی برجام منجر شود، رای اعضای دائم شورای امنیت بسیار اهمیت دارد. در نهایت شریعتی‌نیا در پاسخ به اینکه واکنش احتمالی چین به قطعنامه شورای امنیت چیست و آیا آن را وتو خواهد کرد یا خیر، گفت: «اگر آمریکا بخواهد این پرونده را ارجاع دهد به بعد از انتخابات آمریکا موکول خواهد شد، به همین دلیل از هم اکنون نمی‌توان موضع چین را پیش‌بینی کرد. زیرا این موضع‌گیری بستگی به آن دارد که چه کسی در آمریکا رئیس‌جمهور شود و سطح تنش بین دو کشور چه سمت و سویی به خود بگیرد. حتی ممکن است در دوره بعد اگر دوباره ترامپ رای بیاورد، ایران با دولت دونالد ترامپ به یک توافقی دست پیدا کند و نمی‌توان با قاطعیت گفت که رفتار تهران هیچ تغییری نخواهد کرد.» ایران در حال تبدیل شدن به متحد استراتژیک چین است همچنین رحمن قهرمانپور، کارشناس ارشد مسائل استراتژیک درباره مناسبات تهران و چین می‌گوید: «امضای سند قرارداد همکاری ۲۵ ساله ایران و چین در هیات دولت نشان می‌دهد ایران در حال تبدیل شدن به یک متحد استراتژیک چین است.»  وی در پاسخ به «دنیای اقتصاد» ادامه داد: «تصویب سند همکاری استراتژیک ۲۵ ساله میان ایران و چین در هیات دولت نشان داد به هر حال این اقدام پکن متاثر از گفت‌وگوهایی بود که پیش از برگزاری جلسه شورای حکام بین ایران و چین در این خصوص صورت گرفته بود. البته این نافی تاثیرگذاری اقدامات ترامپ بر رفتار چین نیست.» به گفته قهرمانپور این رفتارهای اخیر چین دو دلیل دارد: «نخست اینکه چین در طولانی مدت به این می‌اندیشد که بعد از کاهش حضور آمریکا در خاورمیانه بتواند با بازیگران مهم این منطقه از جمله ایران روابط نزدیکی داشته باشد. البته پکن با بسیاری از کشورها از جمله مصر، امارات، کویت و جیبوتی روابط نزدیکی دارد و به نظر می‌رسد که چین در حال تکمیل پازل حضور خود در مناطق مختلف جهان از جمله خاورمیانه در صورت کاهش حضور آمریکا است. دیگر اینکه نوع برخورد ترامپ با دولت پکن نیز مزید بر علت است و فشارهای ایالات‌متحده باعث تسریع این نوع رفتار در سیاست خارجی چین شده است. » البته وی معتقد است هنوز زود است بگوییم چین می‌خواهد در خاورمیانه حضور نظامی و سیاسی داشته باشد و فعلا بیشتر از زاویه اقتصاد ورود کرده است.  این کارشناس مسائل استراتژیک در مورد اینکه ممکن است چین در شورای امنیت قطعنامه علیه ایران را وتو کند یا خیر نیز گفت:« با توجه به رفتاری که این کشور در شورای حکام داشت این احتمال می‌رود که چین در شورای امنیت نیز قطعنامه علیه ایران را وتو کند.» *دنیای اقتصاد ###