معرکه تالاب‌خواران در انزلی

پرسش:رسوبات، زباله، فاضلاب و گیاهان غیربومی برای گرفتن جان تالاب انزلی کم نبود، تالاب‌خواران هم بلای دیگری شده‌اند. آنها می‌گویند کاش تالاب خشک شود تا در زمینمان ویلا بسازیم. روزنامه شهروند نوشت: ته‌نشینی رسوبات، عمق تالاب انزلی را از ١٠متر به نیم‌متر رسانده، «آزولا» مثل سرطان در سطحش رشد کرده و نفسش را می‌گیرد و فاضلاب و شیرابه مسمومش کرده‌اند؛ اینها همه هیچ بود، تصرف زمین‌های تالابی هم به دردهای انزلی اضافه شد. سال‌هاست که همین خطرات نام این تالاب را در کنار ٦ تالاب دیگر ایران، در فهرست قرمز «مونترو» جای داده است. سازمان حفاظت محیط‌زیست با کمک آژانس جایکا تلاشش را برای خروج مرداب انزلی از فهرست درخطرهای کنوانسیون رامسر به کار گرفته و عملیات برای احیای آن ادامه دارد؛ هرچند خیلی کُند. مجریان جایکا می‌گویند، تلاششان خروج تالاب انزلی از فهرست مونترو است اما این کار آسان نیست. در این بلوا تالاب‌خواران در کمین نشسته‌اند تا به محض خشکیدن زمین‌های تالابی و افزایش رسوبات به انزلی چنگ بیندازند. استراتژی تالاب‌خواران این است: ابتدا درختی در زمین خشکیده می‌کارند، رفته‌رفته باغی در زمین بنا می‌کنند و بعد در آن ویلا می‌سازند. اکنون درحدود ١٥ هکتار از حاشیه و زمین‌های خشکیده این تالاب در دست تالاب‌خواران است اما در ماه‌های اخیر نگذاشته‌اند تصرف‌ها از این فراتر برود و پرونده‌های متصرفان در دادگاه‌ها درحال پیگیری است. آنها از ناخوشی تالاب انزلی خوشحالند «می‌گویند کاش انزلی خشک شود تا در زمین‌های‌مان ویلا بسازیم.» قایقران تالاب انزلی این جمله را از تالاب‌خواران نقل می‌کند؛ کسانی که پرونده‌های تصرف غیرمجازشان درحال پیگیری است. آنها از وضع نامساعد تالاب خوشحالند. شورای حفظ حقوق بیت‌المال مدت‌هاست اعلام کرده؛ با هرگونه تخریب، تصرف و ساخت‌وساز غیرمجاز در حریم تالاب بین‌المللی انزلی برخورد می‌کند اما هنوز موفق به بازپس‌گیری این زمین‌ها نشده است. تالاب ۱۹۳۰۰ هکتاری از گیاهان غیربومی پر شده و قایق‌های توریستی به سختی از مسیر کوتاهی که لایروبی شده، عبور می‌کنند. رسوبات چنان در تالاب انزلی ته‌نشین شده که در مناطقی از سطح تالاب، عمق آب به نیم‌متر رسیده است. ماهان مه رو، فعال محیط‌زیست انزلی به «شهروند» می‌گوید: «انجام عملیات مختلف در بالادست، فرسایش خاک و بهره‌برداری از معادن باعث شده رسوبات تالاب را در بربگیرند. اینها در کنار فاضلاب حیات این اکوسیستم را به خطر انداخته است.» به گفته او، سال‌هاست تصرف و تغییر کاربری زمین‌های حاشیه تالاب مسأله‌ساز شده. آنها که زمین‌ها را تصرف کرده‌اند، درختکاری می‌کنند و استخر‌های پرورش ماهی برپا کرده‌اند و از ناخوشی تالاب خوشحالند. موضوع بازپس‌گیری این زمین‌ها یکی از مواردی بوده که سازمان حفاظت محیط‌زیست در کنار اداره منابع طبیعی و جهاد کشاورزی برای حل آن پیگیر اقدامات قضائی بوده است. او که مدیرعامل سازمان مردم‌نهاد رفتگران طبیعت هم هست، ماجرای شیرابه‌ها و فاضلاب راه‌یافته به تالاب انزلی را اینطور توضیح می‌دهد: «زباله‌های هفت شهر بزرگ را به جنوب رشت می‌برند؛ جایی در جنگل سراوان. سال‌هاست که زباله‌ها آن‌جا دپو می‌شوند و شیرابه آنها راهی به آب باز می‌کند. این حجم از زباله هر ثانیه ١٢٠٠ لیتر شیرابه تولید می‌کند. این شیرابه در کنار فاضلاب شهر رشت و شهرک صنعتی رشت به رودخانه «گهر رود» و «زرجوب» رشت وارد می‌شود. اینها دو تا از آلوده‌ترین رودخانه‌های دنیا هستند که در محدوده پیربازار به هم وصل می‌شوند و راهی تالاب انزلی می‌شوند؛ با خودشان شیرابه و زباله و رسوبات می‌آورند.» اینها عواملی است که باعث می‌شود تالاب راه مرگ را در پیش بگیرد اما این فعال محیط‌زیست می‌گوید: «با این همه تالاب انزلی رو به احیا رفته، هرچند عوامل تهدیدش پابرجاست.» اینطور که او می‌گوید، درحال حاضر‌ سال سوم مدیریت اکولوژیک تالاب انزلی با همکاری سازمان حفاظت محیط‌زیست و آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (جایکا) روند احیا را طی می‌کند. ساخت ورزشگاه در تالاب منتفی است اما تالاب‌خواران تنها کسانی نبودند که از خشکیدن انزلی خوشحال شدند؛ ٩‌سال پیش قرار بود در تالاب خشکیده، ورزشگاه بسازند. آن زمان حتی نماینده مردم انزلی در مجلس هم با جدیت پیگیر این موضوع بود. در روزهای گذشته با شدت‌گرفتن فعالیت کشاورزان در حاشیه این تالاب، این شایعه پخش شد که همچنان قرار است موضوع ساخت ورزشگاه در انزلی پیگیری شود اما اواخر هفته گذشته مسعود باقرزاده کریمی، معاون امور تالاب‌ها در سازمان حفاظت محیط‌زیست در نشست معاونت محیط‌زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست موضوع را رد کرد. او درباره طرح ساخت ورزشگاه در منطقه «چراغ بستان» تالاب انزلی گفت: «همان ٩‌سال پیش سازمان محیط‌زیست مخالفت جدی خود را با این موضوع اعلام کرد. تعدادی زمین و مستثنیات در این منطقه هست که برای کشت آماده می‌کنند و شخم می‌زنند بنابراین شائبه ایجاد زمین ورزشی ایجاد شده و برای برخی اینطور تداعی شده است که در تالاب انزلی اجرای ساخت زمین ورزشی انجام می‌شود.» براساس توضیح او به لحاظ مکاتبات و مسائل اجرایی هیچ شواهدی دال بر اجرای این طرح در تالاب انزلی وجود ندارد و سازمان محیط‌زیست که پیش از این مخالفت خود را با ساخت ورزشگاه اعلام کرده، مانع اجرای چنین طرح‌هایی می‌شود. درباره تصرف تالاب‌ها سختگیریم آخرین پیگیری‌ها برای مقاومت دربرابر تالاب‌خواران همین دیروز بود. ساسان اکبری‌پور، فرمانده یگان حفاظت استان گیلان به «شهروند» می‌گوید: «١٥ هکتار از تالاب و زمین‌های حاشیه آن در دست متصرفان است. مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست در تالاب و زمین‌های حاشیه‌ای آن جزو حریم تالاب است و ما روزانه آن را پایش می‌کنیم تا تصرف تازه‌ای اتفاق نیفتد.» به گفته او، اگرچه پیش از این نیروهای سازمان محیط‌ زیست تمام انرژی و توانشان را برای حفاظت مناطق چهارگانه صرف می‌کردند، اما حالا اوضاع عوض شده است: «ناگهان با تالاب‌خواران مواجه شدیم؛ کسانی که در زمین‌های خشکیده و رسوبی تالاب درخت می‌کارند، بعد رفته‌رفته تالاب را به باغ تغییر کاربری می‌دهند و درنهایت در آن ویلا می‌سازند و قابلیت‌های ارزشمند این اکوسیستم را از آن می‌گیرند.» فرمانده یگان حفاظت استان گیلان ادامه می‌دهد: «به صورت تیمی از ٥ صبح تمام محدوده‌ها و مناطق حساس را گشتزنی کردیم. این برنامه همیشگی‌مان است. خوشبختانه در ٦ ماه اخیر با همکاری جهاد کشاورزی، منابع طبیعی، دادگستری استان و سایر ارگان‌ها مورد جدیدی اتفاق نیفتاده است. در این مدت بسیار درباره تصرفات سختگیر بوده‌ایم.» او توضیح می‌دهد که پیش از این ٣٩ مورد تصرف به وسیله جی‌پی‌اس نقطه‌یابی شده و پرونده مدعیان درحال پیگیری است: «یک‌سری از زمین‌هایی که تصرف شده جزو مناطق مدیریت ما نیست. قانون تنها در جایی به ما اجازه می‌دهد که به‌عنوان مدعی شکایت کنیم که جزو مناطق چهارگانه باشد. بنابراین اگر زمینی در باقی مناطق تصرف می‌شود باید از سوی ارگان‌های دیگر پیگیری کنیم.» این‌طور که اکبری‌پور می‌گوید با دادستان استان صحبت شده تا هرجا در تالاب درختی دیدند، وارد عمل شوند، چون نخستین اقدام از سوی متصرفان تغییر ماهیت تالاب است: «اول درخت می‌کارند، بعد تعداد درخت‌های دست‌کاشت را بیشتر می‌کنند و یکی، دو ‌سال بعد مدعی می‌شوند که این زمین پدری‌شان بوده است. اما حالا با دادستان صحبت کرده‌ایم که هر جا درختی دیدیم که تازه کاشته‌اند سریعا تخریب کنیم.» تالاب‌خواران افراد محلی‌اند؟ فرمانده یگان حفاظت استان گیلان می‌گوید این‌طور نیست: «با افزایش مهاجرت معکوس به روستاها به‌جز کسانی که زمین اجدادی در آبادی‌ها دارند، بعضی افراد به طمع زمین ارزان برای تالاب‌ها دندان تیز می‌کنند. ما باید حواسمان باشد و جلوی تکه‌تکه شدن تالاب‌ها را بگیریم. اگر تالاب انزلی تبدیل به استخر ماهی شود، دیگر نمی‌شود اسمش را تالاب گذاشت.» او خبر می‌دهد به تازگی فرصت‌طلبان در تالش ٨ هکتار زمین را در منطقه حفاظت شده به صورت شبانه تصرف کردند. این اتفاق دو هفته پیش افتاد و ظرف ٤٨ ساعت زمین‌ها را پس گرفتند، چون در مناطق تحت مدیریت سازمان محیط‌زیست بود. درباره تصرف تالاب اما موضوع مستقیما به سازمان حفاظت محیط‌زیست مربوط نیست و به گفته فرمانده یگان حفاظت استان گیلان، اداره منابع طبیعی و جهاد کشاورزی هم باید وارد عمل شوند: «زمین جدیدی در تالاب‌ها تصرف نشده است. درباره موارد قبلی اعلام جرم کرده‌ایم و موضوع در دادگستری درحال پیگیری است. نمی‌شود که دولت برای احیای تالاب بودجه میلیاردی بدهد و عده‌ای خودسر تالاب‌ها را صاحب شوند، ما در این‌باره خیلی سختگیریم.» انزلی در فهرست از دست‌رفتنی‌ها نام هفت مجموعه تالابی بین‌المللی ایران به دلیل تغییرات شدید اکولوژیکی در فهرست تالاب‌های در معرض تهدید «مونترو» جای گرفته است: شادگان، شورگل- دورگه سنگی- یادگارلو، کمجان- نیریز، ‌هامون دهانه جنوبی و ‌‌هامون صابری و هیرمند و انزلی. اسامی این تالاب‌ها در این فهرست نوشته شده تا دفتر کنوانسیون رامسر از دولت‌های عضو بخواهد با کمک‌های علمی و مالی به کشور صاحب تالاب کمک کنند و جلوی مرگ تالاب را بگیرند. ابوالفضل آبشت، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران دلیل این‌که انزلی به این فهرست وارد شده را بیش از همه عوامل انسانی می‌داند. او به «شهروند» می‌گوید: «سطح آب تالاب خیلی بیشتر از این بود و اکنون به نیم متر رسیده است. در کنار این‌که رسوبگذاری در کاهش ظرفیت دخیل بوده، ورودی آب هم به دلیل بهره‌برداری بیش از حد در بالادست کم شده است.» مشکل دیگر آزولا است؛ میهمان ناخوانده‌ای که در دهه ۶۰ در قالب طرحی پژوهشی با عنوان «آزولا، جانشین کودهای شیمیایی ازته برنج» از یکی از کشورهای آسیای جنوب شرقی به گیلان راه یافت: «آزولا مهاجمی است که به اشتباه معرفی شد و کنترل نشد. هر منطقه گونه بومی خودش را دارد که در میلیون‌ها ‌سال در اکوسیستم به تعادل رسیده و دشمنان خاص خودش را دارد. اگر گونه دیگری بیاوری که دشمنی نداشته باشد فرصتی است که بشدت زیاد شود.» به گفته آبشت، این آفت کل سطح آب را می‌گیرد و اجازه ورود نور و اکسیژن را به تالاب نمی‌دهد. دلیل دیگر وارد شدن انزلی به فهرست تالاب‌های در معرض خطر ورود آلاینده‌هاست. مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در این‌باره می‌گوید: «برنج بشدت قوت خاک و مواد آلی آن را پایین می‌آورد و کشاورزان ناچار به استفاده از کود هستند. همین کود بخش عمده‌ای از آلودگی تالاب است و کشاورزی در گیلان و مازندران کم نیست. مزارع برنج غرقابی است و کود را به خورد خاک و آب‌ها زیرزمینی می‌دهد و از طریق زهاب وارد تالاب و تالاب به مواد شیمیایی آلوده می‌شود.» چرا احیای انزلی طولانی شده؟ آبشت انزلی را تالاب مهمی می‌داند و می‌گوید به همین دلیل است که آژانس جایکا سال‌هاست در این تالاب فعالیت می‌کند. هفته پیش در ششمین نشست کمیته هماهنگی و اکولوژیک تالاب انزلی توموئو آئوکی، ‌مشاور ارشد تیم کارشناسی جایکا در پروژه تالاب انزلی اعلام کرد که خروج نام تالاب انزلی از فهرست مونترو از فعالیت‌های اصلی این مجموعه است. او فعالیت‌های احیا را «رو به جلو» توصیف کرد اما گفت: «در برخی از فعالیت‌ها با تأخیر مواجه هستیم.» به گفته ‌مشاور ارشد تیم کارشناسی جایکا، امسال یکی از اهداف مهم جایکا توسعه و تسریع در انجام فعالیت‌ها برای احیای تالاب انزلی است. پایش‌های مستمر منجر به حفاظت و پایداری بهبود وضع تالاب انزلی می‌شود، هم اکنون با درج درجه‌‌بندی‌های لازم پایش‌ها به صورت مستمر انجام می‌شود. اکنون بخش‌های پایانی ‌سال سوم پروژه احیای تالاب انزلی درحال پیگیری است و این‌طور که مسئولان جایکا می‌گویند، احیا در مسیر خوبی ادامه دارد، اما منتقدان می‌گویند این فعالیت‌ها چرا طول کشیده و به نتیجه نرسیده است؟ پاسخ مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران این است: «سال‌ها طول کشیده که این اکوسیستم طبیعی به این روز بیفتد، بنابراین بازگشتش به طبیعت هم نیازمند زمان است، پس عجیب نیست که احیا طولانی بشود. این شرایط محصول اقدامات مختلفی است. سازمان محیط زیست و مجموعه‌های بین‌المللی هم در تلاشند تا مسأله حل شود.» آبشت یکی از راهکارهای مهم را اصلاح کشاورزی منطقه می‌داند: «برای این‌که تالاب احیا شود باید مراتع احیا شود، احیا نشدنشان یعنی رسوبات بیشتر و عمق کمتر آب. باید کشاورزی منطقه را اصلاح کرد تا زهاب‌های آلوده و مواد شیمیایی وارد تالاب نشود. صحبت از کشاورزی در نوار ساحلی شمال ایران است که در آن هزاران کشاورز معیشت خود را پیگیری می‌کنند، بنابراین راه درازی در پیش داریم.» او درباره اصلاح شیوه کشاورزی، دریاچه ارومیه را مثال می‌زند که بیشتر از ٣‌هزار روستا در حوزه آبریز آن وجود دارد و از این میان در طول چهار‌سال گذشته ١١٠ روستا تکنیک‌های کشاورزی پایدار را آموزش دیده‌اند: «مجموعه‌های دولتی هم در این سال‌ها به روش‌های غلط کشاورزی دامن زده‌اند، مثلا جهاد کشاورزی زمانی می‌خواست به هر قیمتی تولید را بالا ببرد برای همین برای کود کشاورزان سوبسید داد.»     ###