مقایسه آمار مصرف شیر در سال ۱۳۹۷ با سال گذشته؛
سقوط آزاد مصرف لبنیات در دهک‌های پایین درآمدی کشور

پرسش: در سال‌های اخیر مصرف شیر دهک‌های پایین در آمدی ایران روندی به شدت نزولی داشته است.

بررسی داده‌های بودجه خانوار در 5 سال گذشته نشان می‌دهد که فقرا نتوانسته‌اند با افزایش نزدیک به 80 درصدی قیمت شیر در سال گذشته مقابله کنند و مصرف خود را شدیدا کاهش داده‌اند. البته سال قبل تنها مختصری مصرف خود را کاهش دادند و در مجموع موفق شدند میزان مصرف شیر خود را حفظ کنند. با این وجود اما حتی ثروت‌مندترین دهک جامعه نیز نسبت به سال ۱۳۹۷ شاهد افت ۴۰ درصدی مصرف بوده است. در بازه زمانی مشابه نیز مصرف طبقه کم‌درآمد نصف شده است.

در 5 سال گذشته اغلب کالاها در مقاطع زمانی مختلف با افزایش قیمت روبرو شده‌اند. این افزایش قیمت اثر خود را روی هزینه خانوار می‌گذارد. هزینه، حاصل‌ضرب قیمت و مصرف است. بنابراین  مصرف خانوارها به واسطه افزایش قیمت اجناس دست‌خوش تغییر می‌‌شود.

در این گزارش، خانوارهای دهک اول و دهم در مناطق شهری به عنوان نمایندگان فقیرترین و غنی‌ترین اقشار این مناطق در نظر گرفته شده‌اند تا مصرف شیر آن‌ها طی 5 سال گذشته بررسی شود.

ارزیابی‌ها حاکی از آن است که اگر چه افزایش قیمت شیر برای همه خانوارهای کشور یکسان بوده اما مصرف این خانوارها به‌طور یکسان تغییر نکرده است. فقیرترین خانوارهای مناطق شهری نتوانسته‌اند با افزایش قیمت 79 درصدی شیر در سال گذشته مقابله کنند و مصرف خود را کاهش داده‌اند در حالی که ثروتمندترین خانوارها هزینه خود را تقریبا به همان میزان افزایش داده و مصرف شیر خود را ثابت نگه‌داشته‌اند.

 

 

آیا «هزینه» همان «قیمت» است؟

در نظر عموم مردم، «هزینه» همان «قیمت» خرید کالا یا خدمات است. در حالی که این مفهوم زوایای دیگری در ادبیات «اقتصادی» دارد که مردم کمتر به آن توجه می‌کنند.

به بیان دقیق‌تر، «هزینه» از حاصل‌ضرب «قیمت» و «مقدار» کالا و خدمات به دست می‌آید. بنابراین اگر هزینه یک کالا افزایش یابد الزاما به معنای افزایش قیمت آن نیست بلکه ممکن است مقدار خرید آن بیش‌تر شده باشد.

بنابراین در بررسی «قدرت خرید» هزینه و قیمت به صورت دو مفهوم مکمل مورد بررسی قرار می‌گیرد. اگر در یک بازه زمانی مشخص، رشد «قیمت» یک کالا بیش‌تر از رشد «هزینه» خانواری باشد که از آن را خریداری کرده، می‌توان گفت که «مقدار»‌ یا همان «مصرف» کالا کاهش یافته است.

این مسئله از طریق یک معادله ساده ریاضی هم قابل اثبات است. اگر در یک طرف معادله «هزینه» قرار داشته باشد و در طرف دیگر حاصل‌ضرب «قیمت» و «مصرف»، آنگاه اگر افزایش «هزینه» بیشتر از افزایش «قیمت» باشد، برای برقرار ماندن تساوی بین دو طرف معادله باید «مصرف» کاهش یابد.

با استفاده از این قضیه، می‌توان نشان داد که در سال‌های اخیر چطور افزایش قیمت «شیر پاستوریزه» باعث شده تا مصرف شیر خانوارهای فقیر و ثروتمند کاهش یابد.

افزایش قیمت شیر در 5 سال گذشته

مرکز آمار در داده‌های بودجه خانوار، هزینه سالانه هر دهک برای خرید انواع شیر را ارائه کرده است. این داده‌ها به تفکیک ماه ثبت شده است. برای رسیدن به یک قیمت واحد برای هر سال، میانگین قیمت خرید یک لیتر شیر در هر سال محاسبه شده است. 

محاسباتی که طبق داده‌های مرکز آمار انجام شده نشان می‌دهد که قیمت خرید یک لیتر شیر در سال‌های اخیر به طور مداوم افزایش یافته است. برای مثال، قیمت واحد این کالا در سال 97 نسبت به سال 96 حدود 34 درصد افزایش یافته است. روند صعودی افزایش قیمت تا جایی صورت گرفته که افزایش قیمت این کالا در سال گذشته نسبت به سال 1400 به بیش از 79 درصد رسیده است. اما آیا هزینه خانوار برای خرید شیر هم به اندازه افزایش قیمت این کالا تغییر کرده است؟

کاهش مصرف شیر میان فقرا در سال گذشته 

برای این که ببینیم آیا مصرف شیر همزمان با افزایش قیمت آن، کاهش یافته یا خیر، دو دهک از خانوارهای مناطق شهری را مورد بررسی قرار داده‌ایم. دهک اول نماینده فقیرترین گروه مناطق شهری و دهک دهم نماینده ثروتمندترین خانوارها در این مناطق است.

برای ارزیابی این مساله که رشد قیمت شیر و رشد هزینه خریداری آن چطور روی مصرف شیر اثر گذاشته باید دوره‌هایی که رشد هزینه از رشد قیمت کمتر بوده را مورد بررسی قرار دهیم.

در سال 97 رشد قیمت شیر 34.3 درصد بوده در حالی که رشد هزینه خریداری این محصول برای یک خانوار دهک اولی 36 درصد ثبت شده است. بنابراین چون سطح هزینه بیش‌تر از سطح قیمت بالا رفته، خانوار توانسته با وجود افزایش قیمت مصرف شیر خود را افزایش دهد.

اما این روند از سال 98 برای خانوارهای فقیر تغییر می‌کند. در این سال، قیمت یک لیتر شیر پاستوریزه بیش از 50 درصد افزایش پیدا می‌کند اما هزینه‌ای که خانوار دهک اولی برای خرید شیر پرداخته تنها 21 درصد بیش‌تر می‌شود. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که این خانوار مصرف شیر خود را کاهش داده است. در سال 1400 شکاف بین هزینه و قیمت شیر در دهک اول رو به کاهش گذاشته بود اما افزایش ناگهانی قیمت‌ها در سال گذشته این روند را از بین برد.

از سال گذشته این فاصله بین رشد هزینه خرید شیر و رشد قیمت آن در دهک اول افزایش یافته است. به طوری که در سال 1401 قیمت شیر نزدیک به 80 درصد نسبت به سال 1400 گران‌تر شده اما هزینه خرید شیر فقرا تنها 40.4 درصد افزایش یافته است.

بنابراین بالا رفتن قیمت شیر باعث کاهش مصرف این کالا در فقیرترین خانوارهای کشور شده است. این کاهش مصرف در سال گذشته به بیش‌ترین سطح خود در 5 سال گذشته رسیده است.

اگر میزان هزینه‌ای که یک خانوار صرف خرید شیر می‌کنند را نسبت به قیمت شیر تقسیم کنیم، حاصل عبارت معادل با میزان شیر مصرف شده توسط خانوار خواهد بود. وقوع تورم طی سال‌های اخیر باعث شده تا بر اساس محاسبات مصرف ماهانه شیر در دهک اول از 2.31 لیتر در سال 1397 به 1.16 لیتر در سال گذشته افت کند. به عبارت دیگر میزان شیر مصرفی دهک اول نسبت به سال 1397 حدود 49 درصد کاهش یافته است. 

پر شدن شکاف میان قیمت و هزینه شیر برای ثروتمندان

داده‌های مرکز آمار نشان می‌دهد ثروتمندان در سال گذشته توانسته‌اند کاهش مصرف شیر خود را جبران کنند اما فقرا شدیدا با کاهش مصرف شیر روبرو شده‌اند.

به بیان دقیق‌تر، در سال گذشته که قیمت یک لیتر شیر به طور میانگین 79 درصد افزایش یافته بود، هزینه سالانه خرید شیر در دهک دهم هم با 77 درصد افزایش نسبت به سال 1400 مواجه شده بود. بنابراین ثروتمندان تا حد قابل‌توجهی همراه با افزایش قیمت شیر، هزینه خود را برای خرید این محصول افزایش داده‌ و سطح مصرف خود را در این سال حفظ کردند. به همین دلیل شکاف بین هزینه و قیمت شیر برای آن‌ها تا حد قابل‌توجهی از بین رفته است.

در نتیجه، اگر چه افزایش قیمت شیر برای همه خانوارهای کشور یکسان بوده اما مصرف این خانوارها به طور یکسان تغییر نکرده است. فقیرترین خانوارهای مناطق شهری نتوانسته‌اند با افزایش قیمت 79 درصدی شیر در سال گذشته مقابله کنند و مصرف خود را کاهش داده‌اند در حالی که ثروتمندترین خانوارها هزینه خود را تقریبا به همان میزان افزایش داده و مصرف شیر خود را حفظ کرده‌اند.

اما اگر مصرف ماهانه شیر دهمین دهک جامعه (ده درصد ثروتمندتر جامعه) را نیز در سال گذشته - 7.58 لیتر - با مصرف 12.84 لیتری در سال 1397 مقایسه کنیم باز هم شاهد افت 41 درصدی خواهیم بود. 

 

###