چهره درخشان یک حقوقدان ایرانی در دادگاه لاهه

پرسش:ایران پس از دو دهه یک بار دیگر علیه ایالات متحده آمریکا به دیوان بین المللی دادگستری یا دادگاه لاهه شکایت کرده است.

در شرایطی که یکی از قضات دادگاه لاهه آمریکایی است و موضوع مطرح در دادگاه هم علیه آمریکا است، مقررات دادگاه این اختیار را به ایران می دهد که برای ایجاد تعادل در میان قضات، یک قاضی اختصاصی معرفی کند.

دولت جمهوری اسلامی ایران در اقدامی که در سایر بخش های حکمرانی بسیار کم سابقه است، یک حقوقدان ایران مشهور به ایراندوستی، معتبر در مجامع حقوقی جهان و خوشنام در عرصه بین المللی را به عنوان قاضی اختصاصی به دادگاه لاهه معرفی کرده است: دکتر جمشید ممتاز.

استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران که در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد به بازنشستگی اجباری کشیده شد حالا در دو شکایت دولت جمهوری اسلامی ایران از دولت ایالات متحده آمریکا قاضی اختصاصی یا تعیینی ایران در دادگاه لاهه است.

تولد در ازمیر، پرورش در پاریس، تاثیرگذاری در تهران

جمشید ممتاز در یکی از معدود مصاحبه هایش که شش سال پیش، در آغاز 70 سالگی با مجله مهرنامه انجام داده گفته است «خیلی خوشحالم از از اینکه فرصت برای من فراهم شد تا به ایران بازگردم چون این احتمال وجود داشت که هیچگاه بازنگردم و برای همیشه آنجا بمانم».

او در زمان ماموریت پدرش در کنسولگری ایران در ازمیر ترکیه، در این شهر متولد شد. دوره مدرسه ابتدایی را قاهره پایتخت مصر سپری کرده، مدتی در ایران بوده و سپس برای دوره دبیرستان به پاریس فرستاده شده و تا مدت ها پس از پایان دوره دکترا در این شهر ماند و به تدریس مشغول شد. موضوع تحقیق او در دوره دکترا، حقوق بین الملل دریاها بود.

 

سال 1353 خورشیدی یعنی 4 سال پیش از انقلاب بهمن 57 بر حسب اتفاق به ایران بازگشت: «نزدیک به شش سال در دانشکده حقوق پاریس تدریس داشتم تا اینکه کنفرانس سوم حقوق دریاها تشکیل شد و به دلیل اینکه رساله دکترای من به درباره مسائل حقوق دریاها بود از من خواستند که در هیات نمایندگی ایران در این اجلاس شرکت کنم».

 

 

شرکت در کنفرانس سوم دریاها باعث همکاری نزدیک با هموطنانش شد و ماندگاری جمشید ممتاز را در ایران ماندگار کرد: «فرصتی شد تا با افراد ایرانی از نزدیک کار کنم، در آن زمان رئیس هیات نمایندگی ایران در کنفرانس حقوق دریاها، آقای عزالدین کاظمی بود... ایشان فرد بسیار توانایی بود. او فرزند باقر کاظمی بود که در زمان نخست وزیری دکتر مصدق سمت وزیر خارجه را داشت... در آن زمان من جوان بودم و تحت تاثیر اعضای ایرانی و رئیس هیات قرار گرفتم و این اولین برخورد من با ایرانیان پس از خروجم از کشور بود».

جذب فارغ التحصیلان ایرانی خارج از کشور یکی از برنامه های دولت ایران در آن سال ها بود. جمشید ممتاز جوان پس از کمک به هیات ایرانی شرکت کننده در کنفرانس حقوق دریاها به ایران بازگشت، به استخدام دانشکده حقوق دانشگاه تهران درآمد و همزمان مشاوره وزارت امور خارجه شد.

به پاس خدمات متنوع علمی اش در ایران، پنج سال پیش از بازنشستگی اجباری از دانشگاه تهران، نشان درجه دوی علمی از محمد خاتمی رئیس وقت ایران دریافت کرد.هرچند از سال 1388 دیگر در دانشگاه تهران حضور ندارد اما همچنان مشورت حقوقی به ایران می دهد.

تنها ایرانی بلندپایه پس از انقلاب در تاریخ سازمان ملل

تازه ترین حضورش در اجلاس اخیر رهبران کشورهای ساحلی دریای خزر است که در آن کنوانسیون جدید دریای خزر امضا شد. او مشاور ایران در تعیین این رژیم حقوقی بوده است.

از بازگشتش به ایران در جوانی راضی است. گفته است که «دربازگشتم به ایران برای من امکاناتی فراهم شد که اگر در خارج از ایران بود فراهم نمی شد».

جمشید ممتاز تنها ایرانی است که پس از انقلاب بهمن 1357 مقامی بلند در سازمان ملل متحد به دست آورده است. از سال 1379 تا 1386 (2000 میلادی تا 2007) عضو کمیسیون حقوق بین الملل سازمان ملل بوده و در سال 1384 (2005 میلادی) به ریاست این کمیسیون انتخاب شد. غیر از او فقط یک ایرانی دیگر یعنی احمد متین دفتری به این سمت دست پیدا کرده بود. سال 2017 میلادی که مجددا نامزد عضویت در کمیسیون حقوق بین الملل سازمان ملل شد، به فاصله چند رای اندک، از راهیابی به کمیسیون بازماند. این کمیسیون در توسعه حقوق بین الملل در سطح جهان، نقشی کلیدی دارد.

در جریان جنگ ایران و عراق، دولت ایران برای مشورت حقوقی از او دعوت کرد. او عضو هیات ایرانی در مذاکرات اجرای قطعنامه 598 شورای امنیت با عراق هم بود و تخصص حقوقی اش در مسائل مرتبط با حقوق جنگ از جمله آزادی اسرای جنگی، تخلیه مناطق تحت اشغال عراق به کار گرفته شد:

«زمانی که جنگ ایران و عراق آغاز شد، از من به عنوان مشاور وزارت امور خارجه خواسته شد تا در این زمینه فعالیت داشته باشم... در آن زمان مساله عبور از تنگه هرمز و تفتیش و بازبینی کشتی های تجاری که قاچاق جنگی به طرف بنادر عراق حمل می کردند، مساله بسیار مهمی بود و این سبب شد که ارتباطی بین حقوق دریاها و حقوق بشر دوستانه برقرار کنم».

علاقه او به موضوع حقوق بشر باعث کار بیشتر در این زمینه شد چنانکه در کنفرانس رم که اساسنامه دیوان بین المللی کیفری شکل گرفت از سوی ایران حضور داشت. در مذاکرات اتمی منجر به توافق هسته ای برجام هم از مشاوران حقوقی ایران بود هرچند در فواصل مذاکرات برای تدریس در دوره های تابستانی آکادمی علوم حقوقی لاهه، وین را به مقصد این شهر ترک می کرد و دوباره به گروه مذاکره کننده می پیوست. او اولین حقوقدان ایرانی است که به عضویت آکادمی علوم حقوق بین الملل لاهه در آمده و آنجا تدریس کرده است.

به غیر از مشورت دادن به وزارت خارجه ایران، جمشید ممتاز مشاور صلیب سرخ جهانی هم بوده و به غیر از تهران و پاریس، در دانشگاه های ژنو، کلمبیا، امارات و فلوریدا هم تدریس کرده است.

دیدار سرنوشت ساز با محمد مصدق در خردسالی

«زمانی که پدرم کاردار ایران در قاهره بود و دکتر مصدق برای دفاع از پرونده نفت ایران به نیویورک رفته بود، در راه بازگشت، توقفی در قاهره داشت. من در آن زمان 9 ساله بودم و چندین بار با ایشان ملاقات داشتم و با من صحبت می کردند. در دوران نوجوانی هم به دکتر مصدق بسیار علاقمند بودم و زمانی هم که در فرانسه دانشجو بودیم فعالیت سیاسی ما بیشتر در راستای عقاید و نظرات دکتر مصدق و اقدامات او برای ملی کردن صنعت نفت بود. احتمالا بدون اینکه خود چندان متوجه این قضیه باشم، ایشان در دیدگاه و انتخاب من (برای تحصیل در رشته حقوق) تاثیر داشته است».

جمشید ممتاز حالا در قاضی تعیینی ایران در دادگاه لاهه در دو پرونده شکایت ایران از آمریکا یکی بر سر بازگشت تحریم های آمریکا و دیگری مصادره اموال بانک مرکزی در ایالات متحده است.

دادگاه لاهه جایی که برای عموم ایرانیان تداعی کننده نام و حضور محمد مصدق در این دادگاه برای دفاع از حقوق ایران در پرونده ملی کردن صنعت نفت مدتی محل حضور حقوقدانی است که در خردسالی نخست وزیر ملی گرای را ملاقات کرده و در تعیین سرنوشت اش موثر بوده است.

اگر انقلاب نشده بود، قاضی دائمی دیوان می شد

ایران تا کنون طرف 5 پرونده در دیوان بین المللی دادگستری یا دادگاه لاهه بوده که در هر چهار پرونده، چون طرف ها قاضی دائمی داشتند، ایران یک قاضی اختصاصی تعیین کرده است. این قاضی تعیینی می تواند از هر میلیتی باشد چنانکه قاضی تعیینی ایران در شکایت از آمریکا به دلیل حمله به سکوهای نفتی، یک حقوقدان بلژیکی بود.

محسن آقاحسینی وکیل تعییتی ایران در شکایت از آمریکا به دلیل ساقط کردن هواپیمای مسافربری بر فراز خلیج فارس و کریم سنجابی قاضی اختصاصی ایران در شکایت بریتانیا از ایران در قضیه ملی کردن صنعت نفت، ایرانیانی هستند که جز جمشید ممتاز، تاکنون در تاریخ دیوان لاهه به عنوان قاضی تعیینی حضور داشته اند.

پرفسور جمشید ممتاز تنها ایرانی است که در دو پرونده قاضی معرفی شده از سوی ایران است. او در شروع رسیدگی دیوان لاهه به شکایت ایران از آمریکا در حضور دادگاه، ایستاد و سوگند مخصوص را به زبان فرانسوی که یکی از زبان های رسمی دیوان بین المللی دادگستری است، به جا آورد: «سوگند می خورم که شرافتمندانه، خالصانه، بی طرفانه و از روی وجدان به وظایف خود در مقام قاضی عمل و از اختیارات خود در این مقام استفاده کنم».

در اغلب مجامع بین المللی و آکادمیک، حقوقدان ها متفق القول اند که اگر جمشید ممتاز ایرانی نبود یا اگر در ایران انقلابی نشده بود که این کشور را در جهان منزوی کند، او حتما در شمار یکی از قضات اصلی دیوان لاهه قرار داشت.

قضات دائمی دیوان از سوی کشورهایشان به مجمع عمومی معرفی می شوند و در قالب سهمیه های منطقه ای، کشورهای دیگر به آنها رای می دهند. وضعیت نامناسب بین المللی ایران در چهل سال اخیر چنین فرصت هایی را از حقوقدان های ایرانی همانند دیگر متخصصان در عرصه بین المللی دریغ کرده است. اکنون یک قاضی لبنانی از منطقه خاورمیانه در دادگاه لاهه حضور دارد.

اخیرا کتابی به زبان انگلیسی به افتخار چهره علمی و خدمات آکادمیک پرفسور جمشید ممتاز به دنیای حقوق بین الملل منتشر شده که حقوقدان های برجسته بین المللی در آن مقاله نوشته اند. به افتخار حقوقدان برجسته ایرانی که کارنامه و زندگی اش، نمادی نمادین از عمق تاثیرگذاری دولت ها بر سرنوشت اتباعشان است.

 

###