نقاشی‌های زیرلاکی، هنر ایران در دوران قاجار

پرسش:نقاشی‌های زیرلاکی ایرانی - به ویژه با نقش‌های گل و پرنده - به چشم بسیاری از ایرانیان آشناست. در کتاب‌های درسی مدارس در ایران، چاپ جلد قرآن‌های قدیمی که با این هنر آراسته شده‌اند دانش‌آموزان را هم با این شیوه نقاشی آشنا کرده؛ ولی این آشنایی بیشتر محدود به جنبه ظاهری این هنر است. از پیشینه این نوع نقاشی که از زمان صفویان در ایران رایج شد و در دوران قاجار به شکوفایی رسید کمتر سخن به میان می‌آید.

رویین پاکباز در «دایرة‌المعارف هنر» می‌نویسد: نقاشی زیرلاکی "نوعی نقاشی آبرنگ بر روی اشیاء مقوایی همچون قلمدان، جلد کتاب، قاب آیینه، رحل قرآن، جعبه آرایش، ورق بازی و سینی است که رویه آن با ماده جلا دهنده [لاک] پوشانده می‌شود. این اسلوب با کمابیش اختلافی، در برخی هنرهای سنتی چین، هند، ایران و نقاط دیگر متداول بوده است..."

امروزه در موزه‌های معروف دنیا مانند ویکتوریا-آلبرت (لندن) و هرمیتاژ (سنت پترزبورگ) مجموعه‌هایی از هنر زیرلاکی ایران نگهداری می‌شود. در ایران نیز موزه‌هایی چون سعدآباد، موزه هنرهایی تزیینی اصفهان، موزه ملک و ... گنجینه‌هایی از هنر زیرلاکی را در خود دارند.

در کنار این مراکز، یکی از بزرگترین مجموعه‌های خصوصی از این هنر به عزت ملک-سودآور در تهران تعلق داشت. عزت ملک، فرزند حسین ملک (بنیانگذار کتابخانه ملک) حدود چهل سال نظارت استصوابی موقوفات ملک را به عهده داشت. او علاوه بر این‌کار، به دلیل علاقه به هنر ایران، آثار گوناگونی را گردآوری و حتی نمونه‌هایی را نیز در خارج خریداری کرد و به ایران بازگرداند. بانو ملک در سال‌های پایانی عمر، بخش بزرگی از مجموعه خود را به موزه ملک اهدا کرد. هنر زیرلاکی ایران نیز بسیار مورد توجه او بود و پس از درگذشتش، این آثار در اختیار فرزند او ابوالعلاء سودآور قرار گرفت.

 

حق نشر عکسHARVARD ART MUSEUMS

 

اهدای مجموعه‌ای نفیس به موزه‌های هنر هاروارد و فریر-سکلر

ابوالعلاء سودآور که خود نیز از پژوهشگران شناخته شده‌ هنر ایران در آمریکاست در برگزاری چندین نمایشگاه هنری در این کشور نقشی فعال داشته است. او به تازگی مجموعه هنر زیرلاکی مادرش را به موزه هنر هاروارد و گالری‌های فریر-سَکلر در واشینگتن اهدا کرده است. این نهادها با همکاری هم کتابی نفیس درباره این مجموعه پدید آورده‌اند که توسط موزه هنر هاروارد به چاپ رسیده‌ است.

آقای سودآور در رابطه با اهدای این مجموعه به موزه‌های بیرون از ایران می‌گوید: "آثار هنری به بشریت تعلق دارند و وظیفۀ ما، پاسداری از آنهاست. هر که در نگهداری و شناساندن آثار کوشاتر باشد طبیعتا استحقاق بیشتری برای حفظ آنها دارد. موزه هنر هاروارد و گالری‌های فریر-سکلر کار پژوهشی گسترده‌ای روی این آثار انجام داده‌اند و نتیجه را به شکل بسیار مطلوبی منتشر کرده‌اند. انجام چنین پژوهشی در داخل ایران دشوار بود."

ابوالعلاء سودآور همچنین می‌افزاید: "موزه‌های داخل ایران به ویژه موزه ملک مجموعه بزرگی از هنر زیرلاکی قاجاریه را در اختیار دارند اما در خارج از ایران نیاز بود که آثار تازه‌ای به موزه‌ها وارد شوند و دانشگاهیان جوان در این زمینه آموزش ببینند."

 

حق نشر عکسVICTORIA & ALBERT MUSEUM

 

"تبدیل یک شیء به یک گالری هنری"

مارتا تدسچی، مدیر موزه هاروارد، ضمن ابراز شادمانی از اهدای این آثار به موزه می‌گوید: "هنرمندان در رشته زیرلاکی با نقاشی، خطاطی و تذهیب، گویی یک شیء را تبدیل به یک گالری هنری می‌کرده‌اند که در انتظار کشف شدن است. تلاش برای شناخت تصویرها، ارتباط آنها با هم و متن ها، هر یک ما را بیشتر برای شناخت این هنر پیچیده جلب کرده؛ عزت ملک-سودآور یک عمر به گردآوری و مطالعه این آثار پرداخت و ما اکنون بسیار خوشحالیم که از راه این کتاب می‌توانیم مجموعه منحصربفرد او را در دسترس عموم بگذاریم."

موزه هنر هارواد در حال حاضر برخی از این آثار را در نمایشگاهی با عنوان " شگرد تصویر: هنر ایران در سده نوزدهم" به نمایش گذاشته است. خانم تدسچی می افزاید: "کلکسیونی که توسط ابوالعلاء سودآور به موزه اهدا شده یک دوره حدودا دویست ساله را دربرمی‌گیرد و در آنها تلاش هنرمندان برای حفظ سنت‌های هنری و واکنش آنها به دگرگونی‌های سیاسی-اجتماعی به خوبی دیده می‌شود."

مجموعه اهدا شده به موزه هنر هاروارد و فریر-سکلر حدود یکصد اثر را دربر می‌گیرد. علاوه بر آن مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی نیز به گالری سکلر امانت داده شده که تحت شرایطی بعدها می‌تواند به موزه ملک در ایران منتقل شود.

کتاب چاپ شده درباره مجموعه اهدایی علاوه به تصاویر رنگی و اطلاعات هر اثر، چهار نوشته را نیز دربر دارد: "عزت ملک سودآور: مجموعه‌داری دلباخته" از ابوالعلاء سودآور؛ "زندگی و زمانه عزت ملک-سودآور" از فاطمه سودآور فرمانفرماییان؛ "شگفتی‌های حقیقی" از مری مک ویلیامز و "مواد و تکنیک در آثار زیرلاکی ایرانی" نوشته کاترین ارمین و کلر گریچ.

 

حق نشر عکسHARVARD ART MUSEUMS

 

شناخت اندک از هنر ایران در زمان قاجار

هنر قاجار تا پیش از سال ۱۹۹۸ در مراکز هنری کمتر مورد توجه قرار می‌گرفت. در آن سال نخستین نمایشگاه بزرگ از نقاشی‌های درباری ایران از این دوره برپا شد. این نمایشگاه که به کوشش لیلا دیبا (سودآور) و مریم اختیار در موزه بروکلین (نیویورک) سازماندهی شده بود بلافاصله در لوس آنجلس و لندن نیز دایر شد. بازتاب گسترده نمایشگاه در رسانه‌ها و محافل هنری، گامی بزرگ برای شناساندن بخشی از هنر قاجار در سطح جهانی بود.

ابوالعلاء سودآور اما هنر قاجار را تنها محدود به تابلوهای نقاشی نمی‌داند. او معتقد است که با همه تلاش‌های صورت گرفته در سال‌های اخیر هنوز هنر ایران در این دوره به اندازه کافی شناخته شده نیست: "همین قلمدان‌هایی که با ظرافت فراوان و به شیوه زیرلاکی تزیین شده‌اند نشان می‌دهد که بر خلاف باور رایج، در زمان قاجار توجه فراوانی به خط و ادبیات وجود داشته است". او می‌افزاید: "آثار دیگری هم از دوره قاجار به یادگار مانده که شماری از آنها به دلیل داشتن تصویر زنان نیمه برهنه قابل نمایش در ایران نیستند. برخی از این نمونه‌ها را به موزه لوور اهدا کرده‌ام که قرار است به زودی در نمایشگاهی ویژه هنر ایران در زمان قاجار نمایش دهند".

کتاب "مجموعه دار دلباخته: عزت-ملک سودآور و هنر زیرلاکی ایران" از معدود آثار به زبان انگلیسی است که به شکل اختصاصی به هنر زیرلاکی ایران پرداخت است.

چاپ کتاب "مجموعه دارِ دلباخته: عزت-ملک سودآور و هنر زیرلاکی ایران" گامی است برای ادامه احساس و اندیشه گردآورنده آثار: عشق به هنر ایران در دوران قاجار و تلاش برای شناساندن آن به دیگران.

 

 

###