ارزیابی منفی مرکز پژوهش‌های مجلس از صداوسیما؛
در کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی چندان اثربخش نبوده
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در گزارشی به ارزیابی عملکرد سازمان صداوسیما در کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی، پرداخت.
پرسش: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در گزارش ارزیابی عملکرد سازمان صداوسیما در کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی نوشته است: به‌نظر می‌رسد سبد سرگرمی خاصه در بخش فیلم و سریال و مسابقه در این حوزه و تولید ویژه‌برنامه به محوریت جوانان و نوجوانان ضعیف بوده است و می‌توان گفت اقدام‌های رسانه ملی خصوصاً در شبکه‌های سراسری و ملی با توجه به امکانات و ابزارهای در اختیار، چندان اثربخش نبوده است. هرچند آگاه‌سازی توسط رسانه با مقوله آموزش از‌یک‌طرف و مقوله خبررسانی از‌طرف‌دیگر ارتباط نزدیک دارد، اما هر‌کدام دارای کارکرد و تأثیر متفاوتی در جامعه و ذهن مخاطب است که صدا و سیما در بخش آموزش آن‌چنان که شایسته است؛ نتوانسته در جهان‌بینی افراد تأثیرگذار باشد.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در گزارشی به ارزیابی عملکرد سازمان صداوسیما در کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی، پرداخت.
دفتر مطالعات اجتماعی این مرکز در گزارشی با عنوان «ارزیابی عملکرد دستگاه‌های متولی کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی (سازمان صدا و سیما)» در راستای بررسی و ارزیابی عملکرد سازمان صدا و سیما در حوزه کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی در سال ۱۴۰۱ تصریح کرده است که مطابق با احکام قانونی و برنامه‌های صدا و سیما مکلف است نسبت به برنامه‌ریزی، تولید محتوا، فرهنگ‌سازی، تهیه طرح جامع کارشناسی جهت کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی با اولویت اعتیاد، طلاق، حاشیه‌نشینی، کودکان کار و مفاسد اخلاقی به‌گونه‌ای اقدام کند که آسیب‌های اجتماعی در جامعه کاهش پیدا کند.
بررسی‌های به‌عمل آمده نشان می‌دهد سازمان صدا و سیما با عنایت به تکالیف و مأموریت‌های خود در زمینه کنترل و کاهش‌های اجتماعی اقدام‌هایی را انجام داده و به تفکیک هر حوزه تلاش کرده است نقشی در این زمینه ایفا کند. رسانه ملی در زمینه اعتیاد به مصرف مواد مخدر، در حدود ۱۱۸۰:۳۶ دقیقه برنامه در رادیو و تلویزیون تولید کرده که ۷۰ درصد آن در شبکه‌های استانی و مراکز استان‌ها و بخش اعظم آن در تولیدات رادیویی بوده است.
براساس این گزارش و با عنایت به مجموعه اقدام‌ها و فعالیت‌های سازمان صدا و سیما در حوزه کنترل و کاهش اعتیاد به مواد مخدر بررسی‌ها نشان می‌دهد تنوعی از برنامه از قبیل برنامه‌های گفتگومحور، مستند، سرگرمی و ... در دستور کار این سازمان بوده است و نشان می‌دهد که آسیب اجتماعی اعتیاد به مصرف مواد مخدر ازجمله اولویت‌های برنامه‌ای سازمان بوده است؛ اما به‌نظر می‌رسد سبد سرگرمی خاصه در بخش فیلم و سریال و مسابقه در این حوزه و تولید ویژه‌برنامه به محوریت جوانان و نوجوانان ضعیف بوده است و می‌توان گفت اقدام‌های رسانه ملی خصوصاً در شبکه‌های سراسری و ملی با توجه به امکانات و ابزارهای در اختیار، چندان اثربخش نبوده است. هرچند آگاه‌سازی توسط رسانه با مقوله آموزش از‌یک‌طرف و مقوله خبررسانی از‌طرف‌دیگر ارتباط نزدیک دارد، اما هر‌کدام دارای کارکرد و تأثیر متفاوتی در جامعه و ذهن مخاطب است که صدا و سیما در بخش آموزش آن‌چنان که شایسته است؛ نتوانسته در جهان‌بینی افراد تأثیرگذار باشد؛ چراکه آمارها نشان می‌دهد که نه‌تنها در روند آسیب‌های اجتماعی کاهشی رخ نداده بلکه متأسفانه روند اعتیاد در سال‌های اخیر افزایشی بوده است و متأسفانه این امر در سنین نوجوانی نیز شیوع گسترده‌ای داشته است. نکته قابل تأمل دیگر در این زمینه میزان اثربخشی و کارایی این اقدام‌هاست که در این زمینه اطلاعات لازم و قابل ارائه‌ای در دسترس نیست. اما آنچه در بستر واقعیت‌های اجتماعی جامعه ملاحظه می‌شود در سال‌های اخیر شاهد افزایش نرخ اعتیاد به مواد مخدر و شیوع این آسیب در سنین پایین و تغییر الگوها و سبک‌های پرخطر مصرف (روانگردان‌ها) و همچنین افزایش نرخ طلاق، کودکان کار و دیگر آسیب‌های اجتماعی هستیم. از‌این‌رو، به‌نظر می‌رسد فعالیت‌ها و اقدام‌های صورت‌گرفته ازسوی دستگاه‌های متولی‌گویی چندان موفقیت‌آمیز نبوده است و همچنان شاهد روند صعودی این آسیب اجتماعی هستیم.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس می‌افزاید که صدا و سیما با موضوع طلاق ۴۳۹:۳۵ دقیقه برنامه در رادیو و تلویزیون در دو بخش ملی و استانی تولید کرده است که بخش اعظم آن در ساختار برنامه‌های گفتگومحور از طریق رادیو و در شبکه‌های استانی بوده است. سهم شبکه‌های ملی در این حوزه بسیار ناچیز بوده و درواقع بنا به الزامات قانونی که برعهده این سازمان بوده است به‌نظر می‌رسد بخش چشمگیری به مسئله طلاق اختصاص داده نشده است. تولیدات استانی تقریباً مطلوب بوده و شاخص بالاتری نسبت به تولیدات ملی داشته است. بیشترین حجم تولیدات در شبکه‌های رادیویی بوده و سیما سهم کمتری در تولیدات رسانه‌ای در حوزه طلاق داشته است. با توجه به اهمیت موضوع طلاق و نگاه حاکمیت به رشد و تعالی، تشکیل و تحکیم خانواده و حفظ این نهاد باارزش و با در نظر گرفتن پتانسیل و ظرفیت بالای سازمان صدا و سیما و نقش پررنگ آن در جذب مخاطب انتظار می‌رفت پیوست خانواده مهم‌ترین و جدی‌ترین پیوست رسانه‌ای خاصه در سال‌های اخیر باشد که نمود تولیدات و نظرسنجی‌های مردمی خلاف این رویکرد را نشان می‌دهد. بیشترین زمان اوقات فراغت و سرگرمی و درواقع زمان دورهمی خانواده‌های ایرانی به تماشای تلویزیون و یا شنیدن صدای رادیو مشغول هستند که این امر سبب می‌شود خاصه در زمان‌های طلایی آنتن بیشتر استفاده تبلیغاتی، آموزشی، اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی در رابطه با تشکیل خانواده، تربیت فرزند، ارتباط بین زن و شوهر، راهکارهای صیانت از خانواده و جلوگیری از آسیب جدی طلاق در قالب و فرم‌های جذاب از قبیل سریال، فیلم، مسابقه و ... به مخاطب ارائه شود که ضعف جدی دراین‌باره در رسانه ملی احساس می‌شود. به‌نظر می‌رسد در سناریوی فیلم و سریال‌ها نیز باید یک هویت‌پردازی و بازنگری جدی در راستای شخصیت‌پردازی، الگوسازی و معرفی خانواده اصیل ایرانی صورت گیرد چراکه مفهوم خانواده از زبان هنر تأثیر بیشتری در جامعه خواهد داشت. در مسئله طلاق سازمان صدا و سیما در هدف‌گذاری و دسته‌بندی موضوعی نیز دچار یک کلان‌نگری بوده و متأسفانه به جزئیات مسئله در حوزه برنامه‌سازی دقت نشده است.
براساس این گزارش و با عنایت به مجموعه اقدام‌ها و فعالیت‌های سازمان صدا و سیما در حوزه کنترل و کاهش آسیب اجتماعی طلاق و تلاش در راستای تحکیم نهاد خانواده بررسی‌ها نشان می‌دهد تنوعی از برنامه از قبیل برنامه‌های گفتگومحور، مستند، سرگرمی و غیره در دستور کار این سازمان بوده است که نشان می‌دهد آسیب اجتماعی طلاق ازجمله اولویت‌های برنامه‌ای سازمان بوده است؛ اما نکته قابل‌تأمل میزان اثربخشی و کارایی این اقدام‌هاست که در این زمینه اطلاعات لازم و قابل ارائه‌ای در دسترس نیست. اما آنچه در بستر واقعیت‌های اجتماعی جامعه ملاحظه می‌شود طی دهه‌های اخیر شاهد افزایش نرخ طلاق و ظهور اشکال جدید خانواده و همچنین افزایش جمعیت زنان سرپرست خانوار و غیره هستیم. از‌این‌رو، به‌نظر می‌رسد فعالیت‌ها و اقدام‌های صورت‌گرفته ازسوی دستگاه‌های متولی‌گویی چندان موفقیت‌آمیز نبوده است و همچنان شاهد روند صعودی این آسیب اجتماعی هستیم. از‌این‌رو؛ ضروری است دستگاه‌های متولی به‌ویژه سازمان صدا و سیما ضمن بازنگری در برنامه‌ها و تقویت کیفیت آنها در راستای اثربخشی بیشتر در این زمینه گام بردارد.
همچنین با عنایت به مجموعه اقدام‌ها و فعالیت‌های سازمان صدا و سیما در حوزه کنترل و کاهش آسیب اجتماعی حاشیه‌نشینی و تلاش در راستای کاهش آسیب‌ها و انحرافات اجتماعی محلات و مناطق آسیب‌زا در کشور، بررسی‌ها نشان می‌دهد؛ عمده برنامه‌ها درباره این آسیب به‌ترتیب متمرکز بر تهیه مستند و گزارش و برنامه‌های گفتگومحور و آموزشی بوده است.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با توجه به ارزیابی به‌عمل آمده از مجموعه اقدام‌های این سازمان درخصوص مسئله حاشیه‌نشینی و تولیدات انجام شده عنوان می‌کند که هدف سازمان بیشتر انعکاس ارائه گزارش کار توسط مسئولان و دستگاه‌های مربوطه بوده و به تولید چند مستند گزارشی مختصر از برخی مناطق اکتفا کرده است. بخش اعظم این تولیدات در شبکه‌ها استانی بوده و متأسفانه تولیدات شبکه‌ها سراسری و ملی بسیار کم و ناچیز بوده است. اگرچه آسیب اجتماعی حاشیه‌نشینی ازجمله اولویت‌های حکمرانان است؛ اما بنا بر مأموریت و نحوه فعالیت سازمان صدا و سیما این نوع آسیب بیشتر از اینکه تحت تأثیر نظام فرهنگی و آموزشی و رسانه‌ای باشد، تحت تأثیر نظام بازار و سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی در کشور است که عاملی در افزایش و کاهش این نوع آسیب تلقی می‌شود. اگرچه این گزاره به‌معنای انکار نقش صدا و سیما در زمینه آگاهی‌دهی به جامعه نیست اما نقش و عملکرد صدا و سیما در این زمینه بیشتر می‌تواند به‌عنوان یک نهاد اجتماعی مطالبه‌گر و ناظر در اجرای قوانین تعریف کرد. با این تلقی باید افزود میزان اثربخشی و کارایی این نهاد در پیگیری مطالبات جامعه محل سؤال است و نیازمند تقویت و بهبود کیفیت برنامه‌ها است زیرا مسئله حاشیه‌نشینی در این سال‌ها ماهیتی امنیتی به خود پیدا کرده است و مسئله‌ای جدی پیش روی برنامه‌ریزان است.
براساس این گزارش آسیب اجتماعی کودکان کار و خیابان ازجمله پنج آسیب اجتماعی اولویت‌دار مؤکد در ماده (۸۰) قانون برنامه ششم توسعه است که طی سال‌های اخیر شاهد نرخ افزایشی این گروه از افراد آسیب‌پذیر در قالب فعالیت‌ها و کار در بستر خیابان و کار در کارگاه‌ها، زباله‌گردی و ... هستیم. البته متولی کودکان کار برحسب قانون سازمان بهزیستی است؛ اما سازمان صدا و سیما براساس جایگاه و نقش تربیتی آن به‌عنوان نهادی آموزشی، تربیتی و اجتماعی مکلف به ارائه خدمات مناسب در ارستای آگاهی‌دهی به جامعه برای کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی است. در این زمینه بررسی‌های به‌عمل آمده از گزارش‌های عملکردی سازمان صدا و سیما نشان می‌دهد در گزارش ارائه شده، اقدام‌ها و فعالیت‌هایی درباره کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی ارائه نشده است، یا مدل پردازش به این موضوع به‌صورت مستقل نبوده و در سایر برنامه‌ها آیتم یا در بخشی از برنامه به این موضوع پرداخته‌اند. اگرچه بررسی‌های بیشتر نگارنده در این زمینه حاکی از آن است که صدا و سیما دو محور فعالیتی را در دستور کار خود داشته است؛ یکی در چارجوب تهیه برنامه‌ها و سریال‌های تلویزیونی و دیگری در قالب برنامه‌های گفتگومحور بوده است. البته تعداد و فراوانی این برنامه بسیار محدود بوده است علاوه‌براین میزان اثربخشی و کارایی این برنامه‌ها محل پرسش است و براساس شواهد و واقعیت‌های اجتماعی در جامعه می‌توان میزان اثرگذاری این نوع اقدام‌ها را بسیار ضعیف ارزیابی کرد زیاد نبود برنامه تخصصی و عملیاتی و ابهام در این زمینه ازجمله مسائلی است که مورد اشاره کارشناسان واقع شده است.
همچنین مفاسد اخلاقی نیز ازجمله آسیب‌های اجتماعی مورد تأکید در ماده (۸۰) قانون برنامه ششم توسعه است. براساس گزارش‌های موجود عملکرد سازمان صدا و سیما در این زمینه شامل ۵۸۰:۳۸ دقیقه برنامه تولیدی در بستر شبکه‌های ملی و استانی در دو بخش رادیو و تلویزیون است. با توجه به گستردگی مسئله مفاسد اخلاقی و عدم شفافیت بخش‌های موجود، پرداخت به این حوزه از آسیب‌های اجتماعی را سخت، همراه با پیچیدگی‌های خاصی کرده که پذیرش و استقبال مخاطب از موضوع‌های طرح شده در تأیین شاخص تأثیرگذاری این موضوع به‌شدت مؤثر است.
به‌طور‌کلی بررسی شرایط موجود بیانگر انباشت آسیب‌های اجتماعی و بالا رفتن شاخص‌های نماگر آن در طول سال‌های اخیر است. این موضوع حاکی از عدم توفیق و توانایی و استفاده از همه امکانات و ظرفیت‌های در اختیار سازمان صدا و سیما در مسیر کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی متناسب با احکام قانون برنامه ششم توسعه به این سازمان در این حوزه است. بی‌شک سازمان صدا و سیما متولی اصلی همه آسیب‌های اجتماعی در کشور نیست، اما با تعامل جدی و مستقیم با نهادها و دستگاه‌های مربوطه می‌تواند ریل‌گزاری مؤثری در کاهش این آسیب اجتماعی در کشور داشته باشد.
با عنایت به بررسی‌های انجام شده، مطالعه گزارش‌های موجود و گفتگو با کارشناسان در این زمینه دلایل عدم توفیق در کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی به مواردی چون در اولویت نبودن آسیب‌های اجتماعی به‌عنوان مسئله اول سازمان صدا و سیما؛ نبود بودجه مکفی و مستقل خاص ردیف آسیب‌های اجتماعی اولویت‌دار مطابق احکام و مأموریت‌های محوله؛ عدم پرداخت اعتبارات آسیب‌های اجتماعی ازطرف سازمان‌ها و نهادهای مربوطه به سازمان صدا و سیما؛ ضعف تعامل و ارتباط فعال نهادها و دستگاه‌های متولی آسیب‌های اجتماعی با یکدیگر؛ ضعف در جذب و به‌کارگیری نیروهای خلاق و متخصص حوزه آسیب‌های اجتماعی و رسانه در جهت برنامه‌ریزی، خط‌مشی‌گذاری و اجرای برنامه‌ها؛ عدم تبیین مسائل آسیب‌های اجتماعی به متولیان امر به‌ویژه برنامه‌سازان و تولیدکنندگان به‌دلیل عدم تفکیک‌سازی مقوله تولید در موضوع‌های مختلف و ضعف نظارت تخصصی بر مجموعه فعالیت‌ها و برنامه‌های سازمان صدا و سیما، اشاره شده است.
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با توجه به موارد تبیین شده پیشنهاداتی شامل انسجام سیاست‌های کلی سازمان صدا و سیما طبق احکام قانونی و وظایف سازمانی، یکپارچه کردن ظرفیت‌های نهادی موجود، بهره‌گیری از دانش تخصصی حوزه آسیب‌های اجتماعی ازسوی سازمان صدا و سیما، ارتقای سازوکارهای نظارت مؤثر بر عملکرد صدا و سیما، تقویت پایگاه‌های ارزیابی و اثربخشی برنامه‌ها و فعالیت‌های صدا و سیما، تربیت تهیه‌کننده و گروه محتوایی (نویسنده) و استفاده از ظرفیت کارشناسی در حوزه آسیب‌های اجتماعی، ایجاد رابطه تعاملی جدی و هم‌سو و نزدیک با دستگاه‌های متولی امر آسیب‌های اجتماعی، ارائه شده است.
همچنین در همین راستا حکمی به شرح زیر جهت تصویب در برنامه هفتم توسعه پیشنهاد شده است؛ در راستای بند «چ» ماده (۳۷) قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور کارگروهی متشکل از نماینده صدا و سیما و نمایندگان دستگاه‌های اصلی طرح تقسیم کار ملی برای کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی (مصوب جلسه ۸۶ مورخ ۱۳۹۵/۱۰/۸ شورای اجتماعی کشور) به‌منظور هدفمند کردن منابع پیش‌بینی شده در حکم مزبور برای کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی کشور تشکیل می‌شود. مسئولیت اداره دبیرخانه کارگروه مذکور برعهده صدا و سیماست.
تبصره: شورای مزبور موظف است گزارش عملکرد اجرایی خود را هر شش ماه یکبار به شورای اجتماعی کشور ارائه نماید.
###