ما ایرانیان چقدر آزادیم؟
*مرتضی چینی‌چیان، استاد بازنشسته دانشگاه علامه طباطبائی
در این گیرودارها، شاهد آن هستیم که پاره‌ای از مقامات کشوری و لشگری اعلام می‌کنند که هیچ مردمی در جهان و هیچ کشوری در دنیا باندازه ایران و ایرانیان آزاد نیستند. آیا واقعاً چنین است؟ آیا ایرانیان در مورد آزادی زیاده خواهند؟ مسلماً چنین نیست. برای حل این چیستان ناگزیر باید آزادی را از یک مفهوم کلی خارج ساخت و آنرا به مقوله‌ای قابل اندازه گیری تبدیل کرد.
پرسش: بیش از سه ماه است که فضای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی کشور سخت در التهاب است. هر روزه بلکه هر لحظه، از هر گوشه کشور، دور و نزدیک، بزرگ و کوچک خبرهای اعتراضات، اعتصابات و درگیری‌هایی بگوش می‌رسد. اکنون فریادهای « زن، زندگی، آزادی» نه تنها در کردستان و سراسر ایران، بلکه در بسیاری از نقاط جهان طنین انداز است و پژواک آن گویی جهانی را از خواب نیمروزی بدرآورده است. این فریادها برای چیست؟ چه چیزی را می‌خواهند؟ آشکار است. ابهام وجود ندارد، و آن آزادی است. اما آیا آزادی برای همگان مفهوم یگانه‌ای دارد؟ بی‌شک پاسخ منفی است.
در این گیرودارها، شاهد آن هستیم که پاره‌ای از مقامات کشوری و لشگری اعلام می‌کنند که هیچ مردمی در جهان و هیچ کشوری در دنیا باندازه ایران و ایرانیان آزاد نیستند. آیا واقعاً چنین است؟ آیا ایرانیان در مورد آزادی زیاده خواهند؟ مسلماً چنین نیست. برای حل این چیستان ناگزیر باید آزادی را از یک مفهوم کلی خارج ساخت و آنرا به مقوله‌ای قابل اندازه گیری تبدیل کرد.
سازمان‌ها و گروه‌های فعال در مسائل حقوق بشر، برای دستیابی به دریافتی روشن از میزان آزادی، ۲۵ نکته یا پرسش را برای اندازه‌گیری آن مطرح نمودند. بررسی چند و چون هر یک از این موارد یا پرسش‌ها می‌تواند تصویر روشن و قابل مقایسه‌ای از آزادی بدست دهد. بازهم برای اینکه بتوان ارزش هر یک از این پاسخ‌های بیست و پنجگانه را یک بیک باهم مقایسه کرد، و نیز ایده‌ای کلی از سرجمع کل بدست آورد، به روال ارزیابی کارهای آکادمیک نمرات ۰، ۱، ۲، ۳ و ۴ برای ارزیابی پاسخ‌ها بکار گرفتند. بدین ترتیب در بهترین حالت ارزش جمع کل پاسخ به پرسش‌های بیست و پنجگانه ۱۰۰ و در بدترین حالت صفر خواهد بود.
حتی نگاهی گذرا به این پرسش‌های بیست و پنجگانه دریافتی روشن از میزان آزادی سرزمین ما را آشکار می‌سازد. نخست پرسش‌ها و سپس ارزیابی نهایی یکی از نهادهای حقوق بشری ارائه می‌شود:
حقوق سیاسی
الف. فرآیند گزینش‌گری یا انتخاب
۱- آیا رئیس دولت فعلی یا دیگر مقام کشوری از طریق انتخابات آزاد و عادلانه انتخاب شده‌اند؟
۲- آیا نمایندگان فعلی قانونگذاری کشور از طریق انتخابات آزاد و عادلانه انتخاب شده‌اند؟
۳- آیا قوانین و ساختار انتخابات عادلانه است، و افرادی که مجری انتخابات هستند، بیطرفی را رعایت می‌کنند؟
ب- فراگیری و مشارکت سیاسی
۴- آیا مردم به خواست و انتخاب خود، حق گردآمدن در احزاب مختلف یا سایر گروه‌های رقیب سیاسی را دارند، و سیستم موانعی بر سر راه گسترش یا از بین رفتن این احزاب و گروه‌ها ایجاد نمی‌کند؟
۵- آیا برای گروه مخالف امکان عملی برای جلب حمایت بیشتر یا کسب قدرت از طریق انتخابات وجود دارد؟
۶- آیا گزینش‌های سیاسی مردم، بدور از تسلط نیروهای خارج از فضای سیاسی است و از آنها تأثیر نمی‌پذیرد، یا مستقل از تسلط نیروهای سیاسی است که از ابزارهای غیر سیاسی برای نیل اهداف خود استفاده می‌کنند؟
۷- آیا بخش‌های مختلف مردم (شامل گروه‌های قومی، نژادی، مذهبی، جنسیتی، و سایر گروه‌های مرتبط) حقوق کامل سیاسی و امکانات انتخاباتی دارند؟
پ- عملکرد دولت
۸- آیا رئیس دولت یا نمایندگان قوهء قانونگذاری که از طریق انتخابات آزاد انتخاب شده‌اند، خط مشی‌های دولت را تعیین می‌کنند؟
۹- آیا علیه فساد اداری تضمین‌هایی سخت و سفت و مؤثری وجود دارد؟
۱۰- آیا دولت باز و شفاف عمل می‌کند؟
مسئولیت‌های مدنی
ت- آزادی بیان و عقیده
۱۱- آیا رسانه‌های آزاد و مستقل وجود دارد؟
۱۲- آیا افراد در اجرای مراسم و بیان باور دینی یا ناباوری دینی خود بصورت علنی یا خصوصی آزادند؟
۱۳- آیا آزادی آکادمیک وجود دارد، و آیا سیستم آموزش مستقل از تلقین‌های گسترده سیاسی است؟
۱۴- آیا افراد در بیان نظرات سیاسی یا سایر موضوعات حساس بدون ترس از تجسس یا مجازات آزادند؟
ث- حقوق اتحادیه‌ها و سازمان‌ها
۱۵- آیا آزادی تجمع و گردهمایی وجود دارد؟
۱۶- آیا آزادی سازمان‌های غیر دولتی، بویژه سازمان‌های درگیر مسائل حقوق بشر - و سازمان‌های مرتبط در کار سازماندهی وجود دارند؟
۱۷- آیا آزادی اتحادیه‌های کارگری و سازمان‌های تخصصی یا کاری مشابه وجود دارد؟
ج- نقش قانون
۱۸- آیا قوهء قضائه مستقل وجود دارد؟
۱۹- آیا حاکمیت قانون و عدل و انصاف (due process) در محاکم مدنی و جزائی برقرار است؟
۲۰- آیا تضمینی برای جلوگیری از ضرب و شتم غیرقانونی و رهایی از کینه توزی و تمرد وجود دارد؟
۲۱- آیا قوانین، سیاست‌ها، و شیوه اجرائی آنها، تضمین کننده برابری رفتار میان گروه‌های مختلف مردم است؟
چ- استقلال شخصی و حقوق فردی
۲۲- آیا افراد آزادی تغییر محل زندگی خود را دارند، شامل تغییر محل اقامت، کار یا تحصیل؟
۲۳- آیا افراد می‌توانند، بدون دخالت ناروای دولت یا اشخاص غیر دولتی، حق مالکیت و حق تشکیل کسب و کار شخصی خود را اعمال نمایند؟
۲۴- آیا افراد از آزادی‌های فردی خود بهره‌مندند، شامل حق انتخاب همسر و اندازه خانواده، ایمنی در برابر خشونت خانگی، کنترل بر شکل ظاهری و شیوه پوشش؟
۲۵- آیا افراد از فرصت‌های برابر بهره‌مندند و از بهره‌کشی اقتصادی آزادند؟
* * * *
این شیوه از ارزیابی توسط نهادی بنام خانه آزادی برای ۲۱۰ کشور و قلمرو جهان در سال ۲۰۲۲ صورت گرفت. شاخص آزادی برای کشورهای آزاد جهان مثل کشورهای اسکاندیناوی ۱۰۰، کانادا ۹۸، انگلیس ۹۳، امریکا ۸۳، اسرائیل ۷۶ است. برای کشورهایی که دارای آزادی نسبی هستند مثل پاکستان ۳۷، بنگلادش ۳۹، مالزی ۵۰، ارمنستان ۵۵ است. کشورهایی که شاخص آزادی آنها کمتر از عدد ۳۷ است در گروه کشورهای بدون آزادی دسته بندی می‌شوند. کشورهایی مثل روسیه با عدد شاخص ۱۹، ایران ۱۴، کوبا ۱۲، چین ۹، عربستان سعودی ۷ و کره شمالی ۲ در این گروه قرار دارند.
ایران در بین ۲۱۰ کشور و قلمرو جهان در پائین ترین نقطه یعنی در رتبه ۱۸۰ قرار گرفته است. عدد شاخص آزادی ایران در سال ۲۰۲۱ برابر با عدد ۱۶ بوده است در سال ۲۰۲۲ این شاخص با دو درجه کاهش به عدد ۱۴ تنزل یافت. ازآنجایی که این عدد، مربوط به قبل از رویداهای اخیر ایران است، بعید نیست که اکنون از ۱۴ هم کمتر شده باشد.
نبود آزادی، حتی آزادی نسبی در کشوری با منابع سترگ انسانی به نیکی آشکار می‌سازد که جنبش آزادی خواهی ایرانیان ریشه در واقعیات غیرقابل انکار نظام حکمرانی موجود کشور دارد. علل نارضائی در تحریکات خارجی نیست که در بطن نظام است. اگر خرد را راهنما و دادگری را پیشه خود کنیم و خردورزانه برسر آن باشیم که راه چاره‌ای بیاندیشیم، ناگزیر باید برنامه درچیده‌ای برای ارتقاء یک یک پرسش‌های بیست و پنجگانه تهیه کنیم و در یک فرآیند زمانی مشخص به تصحیح بیراه‌ها و کجراه‌ها بپردازیم. و اولین گام در این راه و قبل از هر کاری، پوزش خواهی صمیمانه مسئولین از پیشگاه مردم شرافتمند و بزرگ ایران است.
###