آیا تعداد اسپرم مردان در دنیا رو به کاهش است؟
گذشته از عوامل اقتصادی و فرهنگی که میتوانند باعث خودداری از فرزندآوری شوند، افت نرخ رشد جمعیت چقدر ممکن است بدلیل کاهش باروری باشد؟ در پی پاسخ، احتمال افت کیفیت و کمیت اسپرم به عنوان یکی از عوامل کاهش باروری در دهه‌های اخیر موضوع توجه مطالعات گوناگون بوده است.
پرسش: با اینکه جمعیت دنیا رو به افزایش است و تخمین زده‌اند تا سال ۲۰۵۰ به نزدیک ۱۰ میلیارد برسد، بررسی داده‌ها نشان می‌دهد نرخ رشد جمعیت در دهه‌های اخیر هر چه بیشتر رو به کاهش رفته است و سازمان ملل متحد پیش‌بینی کرده رشد جمعیت جهان در سال ۲۱۰۰ کاملا متوقف شود.
در واقع حتی هم اکنون، نه فقط در کشورهای ثروتمند بلکه حتی در بسیاری از کشورهای کم‌درآمد هم، فرزندآوری رو به کاهش است و در برخی کشورهای صنعتی حتی رشد جمعیت مدتی است که نزولی شده است.
نگرانی‌‌های ژئوپلتیک، اقتصادی و اجتماعی دولت‌ها از کاهش جمعیت کشورشان، آنها را وادار کرده در پی شناختن موانع باروری باشند. سازمان بهداشت جهانی تخمین زده ۱۵ درصد زوج‌های در سن باروری در دنیا نابارورند.
اما گذشته از عوامل اقتصادی و فرهنگی که میتوانند باعث خودداری از فرزندآوری شوند، افت نرخ رشد جمعیت چقدر ممکن است بدلیل کاهش باروری باشد؟ در پی پاسخ، احتمال افت کیفیت و کمیت اسپرم به عنوان یکی از عوامل کاهش باروری در دهه‌های اخیر موضوع توجه مطالعات گوناگون بوده است.
ناباروری
ناباروری یعنی نارسایی در فرایند تولید مثل، مثلا اشکال در تولید سلول جنسی مرد (اسپرم) و زن (تخمک) یا در لقاح و پایداری جنین. چنین نارسایی‌هایی میتوانند معلول زمینه ژنتیکی، نقص آناتومیک، بیماری‌های هورمونی و عفونی یا عوامل محیطی باشند.
در مردان، مهمترین عامل ناباروری، کم بودن تعداد اسپرم یا ناتوانی آن است.
اسپرم
در چند دهه اخیر، در کشورهای غربی و شرقی، پژوهشگران و متخصصان ناباروری تحقیق‌های بین‌المللی متعددی منتشر کرده‌اند که از کاهش کیفیت و کمیت اسپرم مردان خبر می‌دهند، برای مثال در یکی از آخرین بررسی‌ها، کاهش تعداد اسپرم در پنجاه سال گذشته حتی تا ۵۰ درصد گزارش شده است.
جز اسپرم، تحقیقاتی هم از کاهش میزان تستوسترون، مهمترین هورمون مذکر، خبر داده‌اند که نقشی اساسی در کمیت و کیفیت اسپرم و در نتیجه باروری دارد.
تاثیر کمیت و کیفیت اسپرم در باروری
- در ارتباط جنسی ۱۵ میلیون اسپرم در هر میلی‌لیتر منی و در کل تا دویست میلیون اسپرم آزاد می‌شوند. (کمتر از ۱۵ میلیون در میلی‌لیتر یا دویست میلیون در کل، کم‌اسپرمی تعریف می‌شود.)
- اسپرم که خود تقریبا پنج صدم میلیمتر طول دارد باید حدود ۱۵سانتی‌متر را تا رسیدن به محل ملاقات با تخمک، لوله فالوپ، طی کند.
- بیشتر اسپرم‌ها گیر موانع متعدد می‌افتند، گم می‌شوند یا در راه می‌میرند. اندک‌شماری که به تخمک می‌رسند باید توان نفوذ در آن را داشته باشند.
- وقتی اسپرم‌ها کم‌تعداد و کم‌توان باشند، هیچ‌یک موفق به رسیدن به تخمک و گذر از دیواره آن نمی‌شوند و لقاح رخ نمی‌دهد.
چه چیزهایی میتوانند بر تولید اسپرم در مردان تاثیر بگذارند؟
هرچه که بر فعالیت سلول‌ها و بافت اسپرم‌ساز بیضه و نیز بر میزان هورمون‌های جنسی بخصوص تستوسترون تاثیر بگذارد، بر کمیت و کیفیت اسپرم تاثیر می‌گذارد. معیارهای مهم زندگی سالم مثل تحرک بدنی و پرهیز از دخانیات و الکل مثل همیشه نقش دارند اما آیا آنچه تنفس می‌کنیم، می‌خوریم یا می‌نوشیم و مصرف می‌کنیم هم میتوانند نقش داشته باشند؟
گذشته از آلودگی‌های آب و هوا بطور کلی، و عواملی مثل گرما و امواج الکترومغناطیسی، تحقیقات بخصوص به ترکیبات شیمیایی، هورمونی، شبه‌هورمونی و دارویی و سموم دفع آفات اشاره می‌کنند.
این مواد اثر مستقیم بر بافت و رشد سلول‌های جنسی می‌گذارند و تاثیرشان علاوه بر کمیت و کیفیت اسپرم، در افزایش سرطان بیضه در کشورهای صنعتی مطرح شده است.
از این مواد شیمیایی، در مورد ناباروری بخصوص تاثیر «مختل‌کننده‌های غدد درون‌ریز/هورمون» موضوع مطالعات مختلف است.
«مختل‌کننده‌های هورمونی» چیستند؟
اینها ترکیبات شیمیایی هستند با فرمول یا کارکردی شبیه به هورمون‌های انسانی.
سیستم پیچیده و به هم پیوسته هورمونی، براساس تنظیم/فیدبک مثبت و منفی کار می‌کند، یعنی افزایش/کاهش میزان هر هورمون در خون باعث افزایش/کاهش تولید و ترشح خود آن هورمون و هورمون‌های دیگر می‌شود. مواد شیمیایی که شبیه هورمون‌های ما عمل می‌کنند، میتوانند اثر آنها را شبیه‌سازی یا خنثی کنند و توازن ظریف دستگاه درون‌ریز بدن را به هم بزنند.
این آلاینده‌ها در تولید پلاستیک، مواد آرایشی و شوینده و سموم دفع آفات استفاده می‌شوند و تحقیقات بخصوص به نقش مواد زیر در ناباروری اشاره کرده‌اند:
بیسفنُل آ
- ترکیب شیمیایی بسیار رایج در ساخت انواع پلاستیک بخصوص در بسته‌بندی و ظروف مواد غذایی و قوطی نوشیدنی‌ها و اسباب‌بازی‌ها
- دارای خواص شبه-استروژن (از هورمون‌های جنسی اصلی مونث)
فتالات‌ها
- ترکیب شیمیایی رایج در تولید پلاستیک، مواد آرایشی و بهداشتی مثل صابون، شامپو و اسپری مو
- خواص احتمالا ضدتستوسترون
مشتقات دیوکسین
- ماده شیمیایی رایج در تولید کاغذ، انواع سموم کشاورزی و دفع آفت و همینطور سوزاندن پلاستیک
- قابلیت وارد شدن به زنجیره غذا و تجمع در مواد غذایی
- تاثیر بر گیرنده‌های داخل سلول و کاهش کیفیت تولید اسپرم در حیوانات آزمایشگاهی
هم‌افزایی آلاینده‌های شیمیایی
در مطالعات آزمایشگاهی، اثر یک ماده شیمیایی خاص را بر دستگاه تولیدمثل حیوانات بررسی می‌کنند اما از نتایج آنها نمی‌توان بدقت به این سوال پاسخ داد که ورود چقدر از این ماده شیمیایی خاص به بدن انسان، باعث ناسلامتی می‌شود. علاوه بر این، مطالعات اخیر بر مشکلی دیگر دست گذاشته‌اند، تاثیر همزمان مواد شیمیایی مختلف بر بدن ممکن است کاملا متفاوت با اثر آنها به تنهایی باشد.
اهمیت این موضوع را بتازگی پژوهشگران دانشگاه برونل لندن و دانشگاه کپنهاگ در تحقیقی نشان دادند: اثار سوء بیسفنل، فتالات و ترکیبات دیوکسین وقتی همراه هم باشند تشدید می‌شوند و در زندگی روزمره ممکن است افراد بسیاری درمعرض معجونی از همه آنها در مقادیر بسیار بالاتر از حد قابل قبول قرار گیرند.
در روزهای اخیر مرکز پیشگیری و کنترل بیماری‌های آمریکا تحقیقی منتشر کرد از بررسی ادرار بیش از دو هزار نفر، با ترکیب جمعیتی مشابه کل آمریکا، در ادرار بیش از ۸۰ درصد آنها از جمله کودکان نشانه‌های سم کشاورزی گلایفوزیت (معروف به رانداپ) دیده شد. این آلاینده‌ها را مثلا اضافه کنید به آلودگی هوا با دود سوخت‌های فسیلی که آن را هم در کاهش تحرکت اسپرم مردان جوان موثر دانسته‌اند.
برخی مطالعات نیز، برخی داروها را هم در باروری مردان اثرگذار دانسته‌اند که شاید معروفترین‌شان مسکن نسبتا بی‌خطر پاراستامول (استامینوفن) باشد و اخیرا تعدادی از دانشمندان و کارشناسان پزشکی در مقاله‌ای درباره مصرف بی‌رویه و بی‌دلیل آن بخصوص در هنگام بارداری هشدار داده‌اند.
جمع‌بندی
وقتی یک ماده شیمیایی ناخواسته آسیب‌زا شود، در تعریف سم قرار می‌گیرد. تماس ما با مواد شیمیایی مثل بیسفنول موجود در بطری پلاستیکی و بسته‌بندی غذا، بطرزی بی‌سابقه گسترده و مدام شده و حالا شواهد روزافزون از آثار سوء احتمالی این قبیل سموم بر سلامت باروری هشدار‌دهنده شده‌اند.
وسعت آلودگی با برخی از مواد تشکیل دهندهٔ پلاستیک و سموم به حدی رسیده که حتی تحقیق استاندارد درباره اثر منفی برخی از این مواد از لحاظ فنی دشوار است چون انسان (یا حیوانی) که در معرض آنها قرار نگرفته باشد (بعنوان شاهد برای مقایسه) دیگر سخت پیدا می‌شود، از آنجاییکه مقدار اندک این آلاینده‌ها حالا در همه منابع آب آشامیدنی و مواد غذایی پیدا می‌شوند.
از این رو، نتایج مطالعات اخیر در باره ارتباط آلاینده‌ها با باروری مردان، اهمیت بررسی و نظارت بیشتر و محدود یا ممنوع کردن برخی از این مواد را نمایان می‌کند و برخی کشورها به آن روی آورده‌اند. برای مثال در سال ۲۰۲۰ آلمان طرح محدود کردن ترکیبات بیسفنل را به آژانس کنترل مواد شیمیایی اتحادیه اروپا (ECHA) داد.
این آژانس پس از بررسی ۱۴۸ ترکیب بیسفنل، محدود کردن کاربرد بیش از ۳۰ نوع را به دلیل احتمال تداخل هورمونی و ایجاد ناباروری توصیه کرد.
###