سرنوشت برجام در مذاکرات آمریکا-روسیه رقم می‌خورد؟
بازی پیچیده پوتین در مذاکرات وین و بحران اوکراین
مسکو ممکن است به این نتیجه برسد که پیامدهای شکست مذاکرات احیای برجام در وین بسیار خطرناک است و بنابراین هم‌چنان تلاش خواهد کرد تا تهران را راضی به عقب‌نشینی از برخی خواسته‌هایش کند. اما اگر کار در اوکراین بالا بگیرد، روسیه ممکن است تمایلی به سوق دادن ایران به سمت سازش نداشته باشد.
پرسش: در بحبوحه نفس‌گیر مذاکرات احیای برجام، تنش‌ها میان غرب و روسیه بر سر بحران اوکراین تشدید شده است. در شرایطی که به نظر می‌رسد مذاکرات امنیتی هفته گذشته میان طرفین به بن بست رسیده باشد، وزیر خارجه ایالات متحده وعده سفری قریب‌الوقوع به کی‌یف، به منظور اعلام حمایت واشنگتن از اوکراین را داده است. این در حالی است که هم‌زمان با سفر ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران به روسیه، وزیر خارجه آلمان هم در سفر به مسکو، در دیدار با هم‌تای روس خود، تحرکات اخیر روسیه را تهدیدآمیز خوانده است.
دانیل برامبرگ، تحلیل‌گر مسائل منطقه‌ای، مدیر مرکز مطالعات دموکراسی و حکومت‌داری در دانشگاه جورج تاون، و عضو ارشد غیرمقیم در پروژه دموکراسی خاورمیانه با انتشار یادداشتی در پایگاه تحلیلی رسپانسیبل استیت‌کرفت (وابسته به موسسه کوئینسی) با عنوان «چگونه اوکراین مناسبات سه طرفه روسیه، اسرائیل و ایران را پیچیده‌تر می‌کند»، با تحلیل سیاست‌های ولادیمیر پوتین، درهم‌پیچیدگی استراتژی خاورمیانه‌ای کرملین (از جمله در مذاکرات وین) با بحران‌های کشورهای هم‌جوار روسیه (همچون اوکراین و قزاقستان) که موجب تنش‌های این کشور با غرب شده را بررسی کرده است. به باور او بازی پیچیده منطقه‌ای پوتین در خاورمیانه با شکل گرفتن بحران در آسیای میانه و قفقاز دشوارتر شده و کار را برای پوتین سخت‌تر ساخته است.
پیش از این بخش اول این مقاله (بازی نفس‌گیر پوتین میان ایران، اسرائیل و اعراب) منتشر شده بود. و در ادامه بخش دوم و پایانی آن ارائه می‌شود:
معادله اسرائیلی/روسی/سوری/ایرانی: خط قرمزهای متقابل مسکو-تل‌آویو و نقش تعیین‌کننده کی‌یف
اسرائیل روابط دیپلماتیک نزدیکی با اوکراین دارد. این رابطه رسمی سی‌ساله که طی سومین نشست سالانه «انجمن یهودیان کیف» که در 15 و 16 دسامبر 2021 و با حضور 83000 بیننده آنلاین برگزار شد، جشن گرفته شد، دو مهمان ویژه داشت: ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین و اسحاق هرتزوگ رئیس‌جمهور اسرائیل.
تمجید آنها از روابط اوکراین و اسرائیل تنها یک تعارف رسمی برای نمایش نبود. دو طرف در ژانویه 2019 یک توافق تجاری بزرگ امضا کردند. هم‌چنین گزارش شده که روابط نظامی آنها گسترش یافته و زلنسکی علاقه خود را برای خرید سامانه موشکی گنبد آهنین اسرائیل ابراز کرده است –و البته مقامات اسرائیل برای جلوگیری از تحریک مسکو در مورد جزئیات خاص صحبت نکرده‌اند.
با این حال، اهمیت روابط اوکراین و اسرائیل با سفر اولکسی رزنیکوف، وزیر دفاع اوکراین به سرزمین‌های اشغالی در اوایل دسامبر 2021 مورد تاکید مجدد قرار گرفت. در حالی که جزئیات مذاکرات این سفر گزارش نشده، مطمئناً مسکو روابط اسرائیل-اوکراین را زیر ذره‌بین قرار داده است. در واقع، مقامات اسرائیلی ادعا کرده‌اند که به روسیه اطمینان داده‌اند که ارتباطات دفاعی خود با اوکراین را ارتقا نمی‌دهد و در مقابل، روسیه فروش تسلیحات خود به ایران را محدود خواهد کرد. در اواخر سال 2019، یکی از مشاوران نتانیاهو تاکید کرد که روسیه درخواست فروش موشک به ایران را لغو و اسرائیل نیز متقابلاً دو بار قول داده که به اوکراین تسلیحات نفروشد.
حمله 28 دسامبر اسرائیل در سوریه و سکوت متعاقب آن از سوی مسکو، احتمالاً نشان می‌دهد که هر دو طرف هم‌چنان تمایل دارند به این خطوط قرمز احترام بگذارند. بنابراین، انتظار می رود که دولت کنونی اسرائیل از هرگونه اقدامی که حاکی از ارتقای عمده روابط نظامی خود با کی یف باشد، اجتناب کند. با این حال، بنا بر گزارش‌ها، در سال 2019 نتانیاهو پیشنهاد داده به عنوان میانجی بین روسیه و اوکراین عمل کند.
با توجه به تشدید درگیری آمریکا و روسیه بر سر اوکراین –حتی بدون در نظر گرفتن تلاش‌های نفتالی بنت برای بهبود روابط ایالات متحده و اسرائیل – بعید است که اسرائیل در حال حاضر تلاش کند تا پیشنهاد بزرگ نتانیاهو را مجددا تکرار کند. اما اگر روسیه و دولت بایدن در مورد اوکراین به توافق نرسند، ممکن است مسکو ناگهان تمایل پیدا کند که نسبت به فعالیت های ایران در سوریه حساسیت کم‌تری به خرج دهد و یا تلاش کم‌تری برای ترغیب تهران به دادن امتیاز در مذاکرات وین از خود نشان دهد. به هر حال، بحران اوکراین مسائل سه جانبه میان روسیه، اسرائیل و ایران را پیچیده‌تر می‌کند.
معادله ترکی/ روسی/ سوری/ ایرانی: مخالفت با الحاق کریمه و پیچیده شدن معادلات سوریه
مسائل میان ترکیه، روسیه، سوریه و ایران نیز به همان اندازه مورد پیشین پیچیده و تحت‌الشعاع منافع استراتژیک خاص ترکیه در سوریه و فراتر از آن است و -در حالی که همگی از روند آستانه به رهبری روسیه برای کار بر روی قانون اساسی سوریه حمایت کردند- باعث ایجاد اصطکاک بین آنکارا، مسکو و تهران شده است.
آینده‌ای که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه برای سوریه متصور است این است که فضا در اختیار رهبران اسلام‌گرای وابسته به او باشد. این هدفی نیست که مسکو و تهران در پی آن باشند. آتش‌بس بسیار شکننده در استان ادلب به طور ضعیفی به دنبال تلاش برای مهار این اهداف متضاد است و احتمال زیادی وجود دارد که اساسا از بین برود چرا که داعش تلاش می‌کند تا نفوذ خود را مجدداً تقویت کند. بمباران مواضع داعش در شمال غربی سوریه در نزدیکی ادلب در دوم ژانویه توسط نیروهای روسی، دلالت بر این دارد که در صورت تجدید قوای این گروه، احتمال شعله‌ور شدن مجدد آتش درگیری میان مسکو و آنکارا کاملا وجود دارد.
این تنش‌ها با اختلافات آشکار آنکارا با مسکو در چند جبهه تشدید خواهد شد. ترکیه از ادعای اوکراین در مورد کریمه حمایت کرده و با الحاق این سرزمین و مردم آن به روسیه در سال 2014 مخالفت کرده است. مسئله نگران‌کننده‌تر برای مسکو، حمایت ترکیه –به عنوان یکی از اعضای ناتو- از عضویت اوکراین در این ائتلاف است. فروش هواپیماهای بدون سرنشین TB2 به اوکراین توسط ترکیه، اسباب نارضایتی مسکو را فراهم کرده است، چرا که به خوبی آگاه است این پهپادها به آذربایجان کمک کردند تا در جنگ سال گذشته در قره‌باغ کوهستانی بر نیروهای ارمنستان چیره شود.
عطف به چنین دغدغه‌هایی، درخواست ماه دسامبر مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه مبنی بر اتخاذ رویکرد معتدل‌تری از روسیه در قبال مناقشه اوکراین، باید آرامش مسکو را به هم ریخته باشد. او به کنایه توصیه کرده بود: «هر گونه پیشنهادی در صورتی پذیرفته می شود که مورد قبول هر دو طرف باشد. روسیه پیشنهاداتی ارائه کرد. اما شاید ناتو هم به دنبال همین نوع تضمین‌ها از روسیه باشد...اگر روسیه انتظار یا موضوع خاصی از ترکیه در خصوص کاهش تنش بین روسیه و ناتو داشته باشد، ترکیه آن را بررسی خواهد کرد».
این اظهارات حدود دو هفته پس از گفتگوی تلفنی پوتین و اردوغان انجام شد که پیش ازآن سخنگوی کرملین میانجیگری ترکیه را تحت شرایط خاصی مفید ارزیابی کرده بود. به تصریح او: «اگر آقای اردوغان بتواند از نفوذ خود برای تشویق کیف برای شروع به اجرای تعهداتش تحت توافق مینسک، توافقنامه پاریس و غیره استفاده کند، از پیش از آن استقبال می‌شود». به طور خلاصه، پیام مسکو این بود که اگر آنکارا از موضع دلخواه مسکو حمایت نکند، هر پیشنهادی از سوی ترکیه برای میانجیگری، به طور کامل رد خواهد شد.
بعید است اردوغان –که به واسطه بحران اقتصادی کنونی ترکیه- در مخمصه بدی قرار گرفته، اقداماتی انجام دهد که مسکو را بیش از این تحت فشار قرار دهد. اما همانند مورد اسرائیل، رویدادهای اوکراین مسائل ترکیه با روسیه (و به طور ضمنی، با ایران) را بسیار سخت‌تر کرده است. چالش اردوغان این است که فعلا بیش از حد خود را به دردسر نیاندازد.
مذاکرات آمریکا و روسیه آینده بازی را رقم خواهد زد؟
تلاش‌های ترکیه، اسرائیل و ایران برای مدیریت روابط با مسکو (و بالعکس) در نهایت به مذاکرات جاری در مورد اوکراین بین کاخ سفید و کرملین بستگی خواهد داشت. درخواست روسیه از دولت بایدن مبنی بر اینکه ایالات متحده باید نسبت به هرگونه طرحی برای عضویت اوکراین در ناتو چشم‌پوشی کند، هرگونه تلاش برای دستیابی به سازش را پیچیده خواهد کرد –نکته‌ای که بنا بر اظهارات اخیر آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه، مبنی بر غیرقابل قبول بودن تقاضای مسکو برای ایالات متحده و شرکای آن در ناتو، تائید شده است. بلینکن تاکید داشته که چنین تقاضاهایی از جانب مسکو مسیری برای حرکت رو به جلو را فراهم نمی‌کند. اما از ان خطرناک‌تر آن‌که در صورت عدم توافق، خطر برخورد خطرناک‌تر میان آمریکا و روسیه قریب الوقوع است.
در این میان، درگیری بر سر اوکراین بسامدهای خطرناکی را در خاورمیانه و وین خواهد داشت. مسکو ممکن است به این نتیجه برسد که پیامدهای شکست مذاکرات احیای برجام در وین بسیار خطرناک است و بنابراین هم‌چنان تلاش خواهد کرد تا تهران را راضی به عقب‌نشینی از برخی خواسته‌هایش کند. اما اگر کار در اوکراین بالا بگیرد، روسیه ممکن است تمایلی به سوق دادن ایران به سمت سازش نداشته باشد. مسکو که چندی پیش خود را به عنوان یک میانجی صلح در خاورمیانه به نمایش می‌گذاشت، تحت چنین شرایطی فضای بسیار کم‌تری برای تقویت روابط خود با رقبای منطقه دارد. به نظر می‌رسد حتی اگر ایالات متحده دیگر نفوذی را که قبلاً در منطقه داشت، نداشته باشد، روند روابط ایالات متحده و روسیه برای چشم‌انداز صلح در خاورمیانه و سایر مناطق ناآرام جهان کلیدی است.
###