دیپلماسی محرمانه ایران و عربستان

پرسش: روزنامه نیویورک‌تایمز با ارائه جزئیات جدیدی از مذاکرات ایران و عربستان به تحلیل دلایل این تحول و پیامدهای احتمالی آن پرداخته است.

محمد بن سلمان، ولیعهد پرهیاهوی عربستان سعودی که دامنه فعالیت‌هایش از دیکتاتورمآبی در جنگ یمن و سلاخی یک روزنامه‌نگار منتقد، تا تحول‌خواهی با شکستن تابوهای سنتی و گسترش آزادی های اجتماعی کشورش، گسترده است، چهار سال پس از ادعای اینکه قصد دارد «جنگ را به داخل خاک ایران بکشاند»، حالا از در آشتی وارد شده و دست دوستی به سوی ایران دراز کرده است.

روزنامه نیویورک‌تایمز در گزارشی با عنوان «دشمنان تندخو، مخفیانه در پی کاهش تنش‌ها هستند»، به قلم فرناز فصیحی، بن هابارد و جین عراف نوشته‌اند: گفتگوها بین دو قدرت منطقه‌ای، در صورت موفقیت، می‌تواند باعث کاهش تنش در چندین درگیری در سراسر خاورمیانه شود.

شیفت ۱۸۰ درجه شاهزاده

چهار سال پیش، محمد بن سلمان در یک مصاحبه تلویزیونی، این ایده را که عربستان تحت پادشاهی وی می‌تواند به نوعی با ایران وارد سازش و مصالحه شود را رد کرد؛ «شما چگونه می‌خواهید با یک رژیم ساخته شده بر اساس یک ایدئولوژی افراطی گفت‌وگو کنید؟ نقاط مشترکی که بتوانیم با این رژیم در مورد آن توافق کنیم تقریباً وجود ندارد».

به نوشته نیویورک‌تایمز، اکنون، شاهزاده محمد در حال یافتن آن نقاط مشترک به موازات تلاش‌های دیپلماتیک برای خنثی‌سازی تنش‌ها بین دو قدرت منطقه‌ای است. دو رقیب سنتی که اختلاف آن‌ها زمینه‌ساز درگیری‌هایی در سراسر خاورمیانه شده است. ولیعهد سعودی در یک مصاحبه تلویزیونی در هفته گذشته، رویکرد جدید سعودی در قبال ایران را در پرتو صلح‌جویانه‌ای تبیین کرد و گفت که کشورش نسبت به "برخی رفتارهای منفی" اعتراض دارد اما امیدوار است که "یک رابطه خوب و مثبت با ایران ایجاد کند که به نفع همه طرف‌ها باشد. "

مقامات عراقی و ایرانی گفتند که ماه گذشته، رئیس اطلاعات عربستان سعودی گفتگوهای محرمانه را با یک مقام ارشد امنیتی ایران در بغداد آغاز کرده تا در مورد چندین محل منازعه، از جمله جنگ یمن و گروه‌های متحد ایران در عراق بحث کنند.

 

در حالی که هنوز نشانه های مشخصی از تفاهم جدید بین عربستان سعودی و ایران ظاهر نشده و ممکن است مدت زیادی طول بکشد، اما اگر تفاهمی حاصل شود، می‌توان گفت حتی سرد شدن مزاج دشمنی بین دشمنان می‌تواند در کشورهایی که تعارض میان این دو به اختلافات سیاسی و درگیری‌های منطقه‌ای دامن زده است، تأثیر مشابهی بگذارد.

پر شدن شکاف میان ایران و عربستان می‌تواند منازعاتی که در دل این شکاف -از جمله در لبنان، سوریه، عراق و یمن- جریان دارد را خاموش کند.

سعید خطیب زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران روز پنجشنبه در یک نشست مطبوعاتی در پاسخ به سخنان محمد بن سلمان گفت: "با مذاکرات و یک چشم‌انداز سازنده، دو کشور مهم منطقه و جهان اسلام می‌توانند اختلافات خود را پشت سر بگذارند و وارد مرحله جدیدی از همکاری و مدارا شوند تا ثبات و صلح را در منطقه ایجاد کنند."

سازگارسازی خاورمیانه با رویکرد کاخ‌سفید بایدن

مذاکرات در بغداد در شرایطی آغاز شد که معادلات در  خاورمیانه با تغییرات گسترده‌ای مواجه است، بطوری‌که با ورود جو بایدن به جای دونالد ترامپ به کاخ سفید، بازیگران منطقه در حال سازگارسازی خود با تغییر مشی و سیاست‌های ایالات متحده در قبال خاورمیانه هستند. امری که به نظر می‌رسد منجر شده توجه عربستان سعودی به دیپلماسی منطقه‌ای جلب شود.

آقای بایدن در جریان مبارزات انتخابات ریاست جمهوری به شدت از سوابق حقوق بشری عربستان سعودی انتقاد کرد و متعهد شد که رابطه آمریکا و پادشاهی سعودی را مورد بازنگری قرار دهد. همچنین با آغاز ریاست‌جمهوری بایدن، وی دستور انتشار ارزیابی اطلاعاتی‌ای را صادر کرد که نشان می‌داد شاهزاده به احتمال زیاد دستور قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار منتقد سعودی را صادر کرده است. با این حال بایدن از مجازات مستقیم شاهزاده خودداری کرد. ماه گذشته نیز کاخ سفید اعلام کرد که در راستای لغو حمایت آمریکا از جنگ فاجعه‌بار عربستان در یمن، فروش سلاح‌های تهاجمی به ریاض را متوقف می‌کند.

با این اوصاف به نظر می‌رسد عربستان سعودی رفتار خود را تغییر داده تا با لحن و رویکرد جدید واشنگتن سازگاری پیدا کند. در حالی که بایدن وارد کاخ سفید می‌شد، عربستان سعودی تعدادی از زندانیان برجسته از جمله خانم لُجین الهذلول را آزاد کرد و به محاصره ۴ساله قطر توسط سایر کشورهای عربی پایان داد.

قطر یکی از شرکای نزدیک ایالات متحده است که با ایران نیز رابطه خوبی دارد. هفته گذشته، پادشاه  سعودی با یک ژست قدرتمند مصالحه‌جویانه از امیر قطر دعوت کرد تا از عربستان بازدید کند.

با این حال، نه ایران و نه عربستان سعودی، این مذاکرات را به طور رسمی تایید نکرده‌اند. مقامات عربستان سعودی حتی چنین مذاکراتی را انکار کرده‌‌اند، اما وجود آنها توسط مقامات عراقی و ایرانی به طور محرمانه تایید شده است.

تحلیلگران می گویند تغییرات اخیر در دولت آمریکا، همراه با روند طولانی‌تر کاهش تمرکز واشنگتن بر خاورمیانه، سعودی‌ها را نسبت به تعهد آمریکا در دفاع از عربستان دچار تشکیک کرده، منجر به تضعیف دست مداخله‌جوی این کشور شده و سران سعودی را مجبور کرده است تا رویکرد کمتر جنگ‌طلبانه نسبت به ایران اتخاد کنند.

علی قلی زاده ، تحلیلگر سیاسی در ایران گفت: «آمریکا از خاورمیانه خارج می شود و منابع و تمرکز خود را به سوی آسیای شرقی گسیل می‌دارد. وجود توازن قوا بین عربستان و ایران این خروج را آسان‌تر خواهد کرد. ایران نیز از این فرصت استراتژیک استفاده خواهد کرد».

رهبران دو کشور مدعی مشروعیت دو شاخه متفاوت  اسلام هستند (خاندان سلطنتی عربستان سعودی از فرقه وهابی اسلام سنی، و رهبران ایران از اسلام شیعه) و در امتداد شکاف سنی-شیعی، نفوذ خود را بسیار فراتر از مرزهای کشورشان گسترانیده‌اند.

ادامه دیپلماسی محرمانه در ماه مه

نیویورک‌تایمز در ادامه این گزارش مدعی شد که طبق گفته‌های ۲ مقام عراقی، یک مقام ایرانی و یک مشاور دولت ایران (که خواستند نامشان فاش نشود چراکه مجاز به ارائه اطلاعات به رسانه‌های خبری نیستند) در این نشست مقامات ارشد امنیتی سعودی و ایرانی گرد هم آمدند. این مشاور دولت ایران گفته است که در این گفتگوها خالد الحمیدان، رئیس اطلاعات عربستان و سعید ایروانی، معاون دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران حضور داشتند.

این مقامات همچنین گفتند که طرف‌ها توافق کرده‌اند که در ماه مه گفتگوهای بیشتری در بغداد، احتمالاً بین سفرا، انجام شود.

هر طرف احتمالاً درخواستهای زیادی از طرف دیگر دارد. به ادعای نیویورک‌تایمز، مقامات و تحلیلگران ایرانی گفته‌اند که ایران می‌خواهد مناقشه یمن را حل کند و ضمناً اطمینان حاصل کند که حوثی‌ها در تقسیم قدرت در دولت نقش دارند. ایران همچنین می خواهد عربستان سعودی از کارزار فشار خود برای حذف گروه‌های شیعه هم‌پیمان ایران در عراق و سوریه، و نیز لابی‌گری برای تحریم علیه ایران را متوقف کند، و همچنین از روند عادی‌سازی روابط با اسرائیل عقب نشینی کند.

سجاد زیاد، عضو بنیاد قرن (یک گروه تحقیقاتی مستقل) مستقر در بغداد، می‌گوید: سعودی ها می خواهند راهی برای پایان دادن به جنگ یمن و مهار تحریکات گروه‌های هم‌پیمان ایران در عراق که تهدید علیه منافع  سعودی محسوب‌می‌شوند، بیابند.

سرانجام، دو طرف ممکن است بتوانند در مورد برقراری مجدد روابط دیپلماتیک بحث و گفتگو کنند. روابط دیپلماتیک تهران و ریاض از زمانی‌که عربستان سعودی در سال ۲۰۱۶ یک روحانی برجسته شیعه را اعدام کرد و در واکنش، گروهی از معترضان ایرانی به دو مقر دیپلماتیک عربستان در ایران یورش بردند، قطع شده است.

یاسمین فاروک، محقق مسائل عربستان سعودی در بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی، گفت که او انتظار دارد اولویت نخست، دستیابی به نوعی توافق امنیتی منطقه‌ای مانند گذشته باشد. وی افزود: «آنها باید این کار را انجام دهند قبل از اینکه بتوانند به مرحله‌ای برسند که در مورد تقسیم حوزه‌های نفوذ خود در منطقه صحبت کنند».

وی همچنین گفت: «صرف تصمیم برای گفتگوی مستقیم با ایران، نشانگر تغییر در رویکرد سعودی است. سعودی ها قبلاً از بحث درباره یمن با ایران خودداری کرده بودند، زیرا آنها مدعی بودند که دخالت ایران در آنجا غیرقانونی است. اکنون آنها واقع‌بین‌تر و بالغ‌تر شده اند و احساس می‌کنند گفتگو با ایرانیان مفیدتر از سخن گفتن صرف درباره ضرورت ترک یمن خواهد بود.»

بن سلمان در مصاحبه تلویزیونی هفته گذشته، هرچند مذاکرات ریاض و تهران را تصدیق نکرد، اما او ایران را "یک کشور همسایه" توصیف کرد که عربستان سعودی خواهان "رشد و رونق" آن است.

 

 

###