فروردین‌، ماه بزرگ‌ترین زمین‌لرزه‌های تاریخ

پرسش: در هنگامه بحران کرونا و موج‌های پی‌درپی بارش‌های شدید و وقوع سیلاب در مناطق مختلف کشور، یک مخاطره که غفلت از آن آسیب‌پذیری ما را بسیار بالا خواهد برد، زمین‌لرزه است.

در تاریخ ایران بزرگ‌ترین زلزله‌های ثبت‌شده، زمین‌لرزه‌های فروردین‌ماه بوده‌اند. مهم‌ترین زمین‌لرزه‌ای که تهران کنونی را با تخریب مواجه کرده، 190 سال قبل، زمین‌لرزه ۲۷ مارس ۱۸۳۰ میلادی -هفتم فروردین 1209شمسی- چهار سال قبل از درگذشت فتحعلی‌شاه قاجار بوده است.

بزرگای این زمین‌لرزه در دهه‌های اخیر 7.2 برآورد شد و این آخرین زلزله با بزرگای بیش از 7 در نزدیک‌ترین فاصله به محدوده کنونی شهر تهران است. این زلزله شمیرانات و دماوند را به‌طور کامل ویران کرد و فقط در دماوند 500 کشته برجای گذاشت. این زلزله به احتمال فراوان بر اثر جنبایی گسل مشا رخ داده است و یکی از شواهد مهم آن احتمالا زمین‌لرزه بزرگ مبارک‌آباد آبعلی در جاده هراز است. بر اثر این زمین‌لرزه در تهران بسیاری از خانه‌ها فروریختند و 300 نفر کشته شدند. تالار بار عام کاخ گلستان و بخشی از بازار تهران و مسجد شاه و از عمارت‌های اعیانی و ساختمان سفارت بریتانیا از جمله ساختمان‌های معروف خسارت‌دیده بودند. دقیقا دو سال بعد در 27 مارس 1832 میلادی -هفتم فروردین 1211 شمسی- زمین‌لرزه‌ای به مرکزیت شمیرانات و دماوند اتفاق افتاد که در تهران و ری نیز خانه‌های بسیاری آسیب دیدند. 

 

این زلزله دوم احتمالا یکی از پس‌لرزه‌های مهم زلزله دو سال قبل یا یک رخداد ثانویه در همان پهنه رومرکزی بوده است. زلزله ۲۱ فروردین ۱۳۵۱ قیر-کارزین با بزرگای ۶.۹ مهم‌ترین زلزله در پهنه فارس در ۵۰ سال اخیر است. در این زلزله در محدوده قیر و کارزین حدود ۵ هزار نفر کشته شدند. زمین‌لرزه ششم آوریل ۱۹۷۷ -‎۱۷ فروردین ۱۳۵۶- ناغان در استان چهارمحال‌و‌بختیاری، با بزرگای ۶ در ساعت 16:30 روی داده و ۳۶۶ نفر کشته و حدود 200 نفر زخمی برجای گذاشت. این زلزله یکی از اولین شتابنگاشت‌های مهم کشور را برجای گذاشت که در شبکه شتابنگاری کشور -یادگار زنده‌یاد مهندس علی‌اکبر معین‌فر- ثبت شد. این نگاشت تا مدت‌ها یکی از نگاشت‌های مهم توصیه‌شده برای طراحی در آیین‌نامه زلزله ایران (آیین‌نامه 2800) بود. در ساعت ۱۶:۲۲ بعدازظهر روز ۲۰ فروردین ۹۲ در زلزله شهر کوچک شنبه از توابع خورموج در جنوب شهرستان دشتی استان بوشهر ۳۷ نفر کشته شدند. در این شهر تقریبا تمام کشته‌ها مربوط به سکونت مردم در خانه‌های نامقاوم و بدون تاب‌آوری در مقابل زمین‌لرزه، از نوع مسکن روستایی، با دیوارها و سقف سنگین بوده‌اند. نکته حائز اهمیت آن است که مردم در بعضی از منازل که حتی در آن بنایی جدید با داشتن شناژ نیز احداث شده بود، باز به سکونت در این ساختمان‌های جدید -به دلایل فرهنگی و روانی- رغبت نشان نداده و حاضر نبوده‌اند که در آنها ساکن شوند و اتفاقا در بسیاری از این منازل افرادی که در بنای قدیمی بوده‌اند، به دلیل تخریب آن بنا کشته شده‌اند ولی بنای جدید تقریبا سالم یا با خسارت کم -و البته خالی از سکنه قبل و بعد از زلزله- باقی ماند! این نکته مهمی است که از دید معماری، روانشناسی و جامعه‌شناسی نوسازی و بازسازی شهرها و روستاهای ایران بسیار باید به آن توجه شود. در ساعت 15:14 سه‌شنبه 27 فروردین سال 1392 زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 7.8 در نزدیکی سراوان و خاش در استان سیستان‌وبلوچستان رخ داد. این مهم‌ترین زلزله با بیشترین بزرگای ثبت‌شده در تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران در شبکه‌های لرزه‌نگاری ایران است. در لحظات اول زلزله سراوان و خاش بیم آن می‌رفت که فاجعه‌ای در کشور پدید آمده باشد و یکی از گسل‌های جنوب شرقی ایران در این ناحیه نزدیک به مرز (با روندی شمال غرب-‌جنوب شرق) مسبب رویداد باشد. سپس مشخص شد که خوشبختانه زلزله‌ای ژرف رخ داده است (لرزه اصلی 63 کیلومتر و پسلرزه‌ها همگی بین 60 تا 80 کیلومتر ژرفا داشت) و با محاسبه سازوکار زمین‌لرزه (که کششی بود) و مشاهده روند تقریبا شرقی-غربی گسلش مسبب، مشخص شد که زمین‌لرزه مربوط به پهنه فرورانش مکران است و در 370 کیلومتری شمال ساحل مکران رخ داده است. تلفات این زلزله در ایران یک کشته بود که خانمی بود که ظاهرا برای چیدن گیاهان صحرایی با خانواده به کوهستان‌های سراوان رفته بود بر اثر سنگ لغزش در هنگام زلزله از دنیا رفت ولی در پاکستان 40 کشته بر جا گذاشت. زمین‌لرزه ۱۶ فروردین ۱۳۹۶ که در ساعت ۱۰:۳۰ بامداد در شمال سفیدسنگ شهر فریمان در استان خراسان رضوی رخ داد، موجب خساراتی عمدتا به نواحی روستایی شد و کانون زلزله خوشبختانه در محلی بسیار کم‌جمعیت واقع بود. کانون زلزله روستای دوقلعه بود. کم‌جمعیت بودن پهنه کانونی و همچنین رخداد زمین‌لرزه در وسط روز موجب شد تا زمین‌لرزه باوجود آنکه بزرگای بیش از شش داشت (۶.۱)، خوشبختانه تلفات فراوانی نداشته باشد (یک کشته). از آنجا که زمین‌لرزه در ۸۶کیلومتری جنوب شرق مشهد رخ داد و حضور جمعیتی حدود چهار میلیون نفر در مشهد و پیرامون آن و همچنین وجود ساختمان‌های بلند در مشهد موجب شد که بیشترین اخبار مربوط به رویداد این زمین‌لرزه از شهر مشهد مخابره شود. در سطح بین‌المللی نیز دو زمین‌لرزه بزرگ و مهم در تاریخ زلزله‌ها به فروردین‌ماه مربوط است. زمین‌لرزه ۱۹۰۶ سانفرانسیسکو، اولین زمین‌لرزه مخربی بود که در روز چهارشنبه ۱۸ آوریل ۱۹۰۶ -۲۹ فروردین ۱۲۸۵- در ساعت ۵:۱۲ بامداد به‌ وقت محلی با بزرگای 7.8 در سواحل شمال ایالت کالیفرنیا در ایالات متحده به وقوع پیوست. تکان شدید و محسوس زمین در سانفرانسیسکو حدود یک دقیقه به درازا کشید. زلزله ۱۹۰۶ سانفرانسیسکو و آتش‌سوزی متعاقب آن، حدود سه‌هزار کشته و ۵۲۴ میلیون دلار خسارت مالی برجای گذاشت. یکی از خطوط لوله که آب را از دریاچه سان‌آندریاس به سانفرانسیسکو منتقل می‌کرد، شکسته و انتقال آب به شهر متوقف شد و به‌این‌ترتیب به‌دلیل نبود آب کافی برای کنترل و خاموش‌کردن آتش‌سوزی که بلافاصله پس از زلزله رخ داد، آتش‌سوزی به‌سرعت در شهر پخش شد. زمین‌لرزه ۱۹۰۶ سان‌فرانسیسکو موجب ایجاد طولانی‌ترین گسیختگی گسله در ایالات متحده شد؛ به‌طوری‌که مقدار جابه‌جایی گسل سان‌آندریاس در فاصله‌ای به ‌طول بیش از ۳۰۰ کیلومتر مشاهده شد. این زلزله تاریخ علم زلزله‌شناسی را شکل داد و عملا بنای علم نوین زلزله‌شناسی با تحولاتی که دانشمندان بعد از زلزله 1906 رقم زدند، در قرن بیستم گذاشته شد. همچنین زمین‌لرزه‌ای در تاریخ ۲۸ مارس ۱۹۶۴ میلادی -‎۸ فروردین ۱۳۴۳ شمسی- در ساعت 17:36 به وقت محلی در آلاسکا رخ داد. ژرفای این زلزله ۲۳ کیلومتر و بزرگای آن 9.2 بود. گسیخته شدن گسل در این زلزله حدود 4.5 دقیقه طول کشید و بعد از زلزله ماه می 1960 والدیویای شیلی با بزرگای 9.2 دومین زلزله بزرگ ثبت‌شده در تمام تاریخ است.

 

* شرق - مهدی زارع( استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله)

 

###