پای پزشکان و مهندسان در کفش کشاورزان
پارسال قیمت برخی از محصولات کشاورزی بیش از ۱۰۰ درصد افزایش یافت و این مساله، افزایش صادرات و کمبود در بازارهای داخلی را به دنبال داشت؛ اما امسال اوضاع برعکس شده است؛ عده زیادی به سودای سود سال گذشته به سراغ کشاورزی آمدند و حالا کشاورزان به دلیل تولید مازاد و فروش نرفتن محصولات‌شان، مجبور به امحای آن‌ها شده‌اند.
پرسش: مرد میانسالی در تاکستان قزوین، خودش را کشاورز زاده معرفی می‌کند، پدرش ۷۰ سال کشاورزی کرده و حالا او هم ۱۸ هکتار را زیرکشت دارد. چند روز پیش، مجبور شد که بعضی از محصولاتش را به بیابان ببرد و از بین ببرد. او برای ایرنا روایت می‌کند: «من امسال گوجه‌فرنگی، هلو، شلیل و گندم داشتم. هلو و شلیل‌مان که سرمازدگی داشت و برداشت نکردیم، گندم هم نرخ تعاونی داشت اما گوجه‌فرنگی‌هایمان کامل روی دست‌مان مانده‌است. بیشتر آن را مجبور شدیم در بیابان بریزیم.»
صدای این کشاورز، آرام و غمگین می‌شود و ادامه می‌دهد: «پارسال می‌شد به عراق صادر کرد، سودش خیلی خوب و بالا بود. به خاطر همین، خیلی‌ها حریص شدند و گوجه کاشتند. خیلی‌ها که حتی کشاورز هم نبودند. اما امسال عراق خودش گوجه کاشته و دیگر بار ما را نمی‌خرد. خیلی‌ها در منطقه ما طلای زن‌شان را فروختند یا مغازه‌شان را فروختند و به خیال سود خوب پارسال، امسال آمدند و گوجه کاشتند. دکتری که در منطقه ما بالای ۲۰ هکتار گوجه کاشته بود، تمامش روی دستش ماند. سکته کرد و همین دیروز تازه از کما درآمد.»
این روایت، تنها محدود به تاکستان قزوین نیست. در مشکین‌شهر، کشاورزان سیب‌هایشان را به ناچار امحا کرده‌اند، در منطقه‌ای دیگر هندوانه، در کردستان، اردبیل، کرمانشاه و ... نیز همین مساله برای گوجه‌فرنگی کاران پیش آمده‌است. کشاورزی در کردستان که به سختی فارسی صحبت می‌کند، می‌گوید: «امسال سه هکتار گوجه‌فرنگی کاشتم و نزدیک به ۱۰۰ میلیون تومان هزینه کردم، سود که هیچ، الان احتمالا ۵۰ میلیون تومان هم ضرر می‌کنم، آخرش باید گاو و گوسفندها را ببریم داخل مزرعه.»
هزینه‌های تولید ۶۶ درصد افزایش یافته‌است
دو مرد میان‌سال کنار زمین کشاورزی ایستاده‌اند. با خشم، یک هندوانه را بالای سرشان می‌برند و با خشم بیشتر به زمین، مقابل گاوهای کنار جاده پرتاب می‌کنند. آن‌ها در «جوین» خراسان رضوی هنداونه‌های بعدی را با سرعت بیشتری برمی‌دارند و با خشم بیشتری جلوی گاو و گوسفندها پرت می‌کنند. هندوانه بعدی و هندوانه‌های بعدی مقابل دوربین یک موبایل روی زمین می‌افتند و می‌شکنند. کشاورز عصبانی می‌گوید: «مسئولان ببینید، طلاهای زنم را فروختم، وام گرفتم، با هزار بدبختی، حالا هیچ‌کس نمی‌خرد.» در ویدئویی دیگر، یک کامیون خاور تمام بار گوجه‌فرنگی‌اش را در بیابان رها می‌کند و زمین خاکی، سرخ می‌شود. در دو ماه اخیر، ویدئوهای این چنینی مختلفی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده‌است.
اما علت امحای میوه‌ها و سبزیجات چیست؟ چرا حالا این مساله بیشتر شده‌است؟ بعضی دلال‌ها و قیمت‌گذاری‌های آن‌ها را عامل زیان‌های کشاورزان می‌دانند، بعضی دولت و سیاست‌های خرید تضمینی را مقصر می‌دانند و بعضی هم خود کشاورزان را سرزنش می‌کنند.
«محمود نارکی» کشاورزی در ارسنجان فارس به ایرنا می‌گوید: « امسال مشتری نبود، محصولات ما زیاد بود. بازار کشش نداشت و مجبور شدیم خیلی از محصولات را از بین ببریم. چند بار محصول‌مان را بار ماشین کردیم و فرستادیم اما مشتری نبود و برگشت خورد. حتی اگر از بین می‌بردیم، ضررش کمتر بود. الان فقط هزینه حمل بار روی دوش‌مان ماند. ما سه برادریم که با هم کار می‌کنیم و امسال فقط از کاشت گوجه‌فرنگی، ۱۴۰ تا ۱۵۰ میلیون ضرر کردیم. هیچ‌سالی اینطور نبود.»
او ادامه می‌دهد: «امسال قیمت تمام‌شده محصول هم خیلی زیاد بود. سم و بذر و کود و ... خیلی گران بود. هر کیلو گوجه‌فرنگی، ۱۴۰۰ تومان پای ما در می‌آمد اما سال‌های قبل ۷۰۰ تا ۸۰۰ تومان می‌شد.»
غفوری، کشاورزی در قزوین نیز درباره هزینه‌های تولید می‌گوید: «شما ببینید، سبد پلاستیکی ۳۵۰۰ تومان است. مزد کارگر پارسال روزی ۷۰ هزار تومان بود، امسال ۱۰۰ هزار تومان شده است. کرایه وانت نیسان پارسال ۱۵۰ هزار تومان بود، امسال ۴۰۰ هزار تومان شده است. هزینه تمام شده، خیلی زیاد است. یک خاور چهار تن بار می‌برد که ارزش کل بار ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان می‌شود. ۷۰۰ هزار تومان تا کرج پول حمل بار را می‌دهیم، یک میلیون دستمزد کارگر برای چیدنش است. ۹۰۰ هزار تومان می‌ماند. آن هم محصول فروش نمی‌رود و برمی‌گردد.»
گزارش‌های رسمی نیز افزایش سرسام‌آور هزینه‌های تولید را تایید می‌کند. بر اساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران، تورم تولیدکننده بخش کشاورزی در بهار ۹۸ نسبت به سال گذشته، ۶۶.۶ درصد بوده است. در حالی که در زمستان ۹۷، تورم سالانه تولیدکننده کشاورزی ۴۸.۸ درصد بوده است.
بررسی جزئیات گزارش مرکز آمار، نشان می‌دهد که قیمت تولیدکننده در میوه و میوه‌های آجیلی در بهار امسال نسبت به بهار سال ۹۷، ۶۹ درصد بیشتر شده و نسبت به زمستان گذشته، ۷۰ درصد افزایش داشته‌است. بیشترین میزان تغییر قیمت‌ها برای کشاورزان برای کاشت سبزیجات بوده است. قیمت‌های تولیدکننده برای کشت سبزیجات در بهار امسال نسبت به پارسال، ۲۲۲ درصد بیشتر شده‌است. حتی قیمت تولید سبزیجات در بهار ۹۸ نسبت به زمستان ۹۷ نیز ۱۰۹درصد بیشتر شده است. این در حالی است که هزینه تولید در بهار سال گذشته نسبت به بهار ۹۶ حتی ۱۶ درصد هم کاهش یافته بود.
«سید رضا نورانی» رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی نیز به ایرنا می‌گوید: «سال‌های پیش هزینه‌های سنگین جمع‌آوری، تولید و صادرات را نداشتیم. سال گذشته، کاغذ را کیلویی هزار تومان می‌خریدیم اما امسال ۲۲ هزار تومان است. هزینه‌های جاده‌ای ما سه چهار برابر شده است. همه درباره گرانی ارز صحبت می‌کنند، هزینه ارز حدودا سه برابر شده ولی هزینه‌های جانبی ما از میزان افزایش ارز پیشی گرفته است.بنابراین هزینه‌ها هم برای تولیدکنندگان برای رساندن محصولات‌شان به بازار مصرف و هم برای صادرکنندگان چند برابر شده است.»
دکتر مهندس‌ها پایشان را در کفش کشاورزان کرده‌اند
بر اساس گفت‌وگوهای ایرنا با کشاورزان در استان‌های مختلف کشور، امسال به سودای سود بالای پارسال خیلی‌ها که کشاورز نبودند، سراغ کشاورزی آمدند.
«محمود نارکی» کشاورز ارسنجانی می‌گوید: «ما شغل‌مان کشاورزی است و این کار هر ساله‌مان است اما امسال خیلی‌ها شروع به کشت کردند که کشاورز نیستند. از یک طرف هم آن‌ها آشنایی با کشاورزی و آفت‌کشی نداشتند، خیلی از مزارع‌شان آفت گرفت و به مزارع دیگر هم منتقل شد. همین باعث آسیب دیدن خیلی از محصولات ما شد. در منطقه ما که پزشک و مهندس آمدند و کشاورزی کردند. حتی راننده تاکسی هم آمد و کشاورزی کرد. پزشکی که در اینجا کار می‌کرد، ۱۰ هکتار گوجه‌فرنگی کاشت.»
«کامبیز موچشی» کشاورز دیگری در کردستان می‌گوید: «من نزدیک ۱۰ سال است که کشاورزی می‌کنم اما امسال همه هجوم آوردند. پزشک منطقه را می‌بینیم که کشاورز شده‌است، کارمند بانک را می‌بینیم که کشاورز شده‌است، این‌ها از کار اصلی‌شان حقوق دارند و مشکل زیادی برایشان پیش نمی‌آید اما ما چه کنیم؟ سیب‌زمینی هم کاشتیم. خرید سیب‌زمینی سر زمین کیلویی ۸۰۰ تومان شده در حالیکه بذر آن ۴۵۰۰ تومان است، به جز اینکه گاو و گوسفند بیاوریم در مزرعه که محصولات را بخورند تا لااقل زمین برای سال‌های بعد خراب نشود، چه کار باید بکنیم؟»
کشاورزی دیگر در قزوین تاکید می‌کند:« این وضعیت فقط برای گوجه اتفاق نیافتاده است، در اینجا برای گل‌کلم و بادمجان هم همین بود. کشاورزی استثنایی پارسال باعث شد خیلی‌ها فکر کنند که همیشه در این کار سود وجود دارد.»
ماجرا برای هر محصول، داستان خودش را دارد. درباره گوجه‌فرنگی، سال گذشته عراق خریدار محصولات بود و به خاطر تفاوت نرخ ارز در ایران و کشورهای همسایه سود بالایی به دست می‌آمد. عده زیادی شروع به صادرات گوجه‌فرنگی کردند. همین باعث کمبود گوجه در داخل کشور و گرانی بیش از ۱۰۰ در صدی آن شد. بعد از مدتی، صادرات این محصول برای تامین نیاز داخل ممنوع شد، عراق خود به کشت گوجه‌فرنگی روی آورد و بازار این محصول صادراتی از بین رفت. اما به سودای سود بالای پارسال، هم کشاورزان و هم غیرکشاورزان زیادی به کشت گوجه‌فرنگی روی آوردند. در نتیجه، عرضه محصول زیاد شد و هم برای بازار داخلی و هم برای بازار خارجی، مازاد بود.
«کاوه زرگران» رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی تهران علت این اتفاق‌ها را به ایرنا چنین توضیح می‌دهد: «مساله اصلی این است که ما الگوی کشت واحد برای کشاورزی نداریم. به همین خاطر یک سال کمبود مرکبات و یک سال مازاد آن را داریم. یک سال این مشکل را با سیب داریم، سال دیگر سیب‌زمینی اضافه می‌آید و سال بعد از آن نایاب و گران می‌شود. ما برای تنظیم بازار باید آمارهای صحیح از مصرف و تولید داشته باشیم.»
زرگران ادامه می‌دهد: «اما سال‌هاست که نمی‌توانیم برنامه‌ریزی کنیم. خیلی وقت‌ها به دلیل کمبود کالا برای تنظیم بازار جلوی صادرات را می‌گیریم، در حالیکه صادرکننده برای به دست آوردن بازار صادراتی زحمت زیادی کشیده‌است اما این محدودیت‌ها باعث از بین رفتن بازار ایجاد شده، می شود.»
رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تهران می‌گوید: «مواقعی هم این اتفاق نمی‌افتد و در تنظیم بازار داخلی دچار مشکل می‌شویم. این خیلی ساده است که میزان مصرف را با میزان تولید مقایسه و کم و زیاد آن را در قالب الگوی کشت برطرف کنیم. فقدان برنامه‌ریزی مناسب، مساله اصلی است که چنین مشکلاتی را ایجاد کرده‌است.»
پیش‌بینی افزایش تولید و ضرورت صادرات را کسی جدی نگرفت
بررسی روند قیمت‌ها در گزارش‌های رسمی آماری نیز گویای ماجرایی است که در یک سال گذشته برای تولید محصولات کشاورزی اتفاق افتاده‌است. در حالیکه در زمستان گذشته و بهار امسال قیمت بعضی از محصولات بیشتر از ۱۰۰ درصد افزایش داشت، در تابستان امسال و به خصوص شهریور ماه، قیمت‌ها کاهش یافت. قیمت هر کیلوگرم گوجه‌فرنگی در خرداد ۹۸ نسبت به خرداد ۹۷، ۱۴۴ درصد افزایش یافته و به طور میانگین با قیمت کیلویی ۵۴۰۰ تومان در مناطق شهری فروخته می‌شد؛ در حالیکه قیمت آن در خرداد ۹۷، کیلویی ۲۲۰۰ تومان بود. قیمت سیب‌زمینی نیز در خرداد ۹۸، ۲۹۷ درصد نسبت به سال قبل، افزایش یافته بود. در خرداد امسال هر کیلو سیب‌زمینی، ۶۶۰۰ تومان فروخته می‌شد در حالیکه در خرداد ۹۷، قیمت آن کیلویی ۱۶۷۰ تومان بود.
با شروع فصل تابستان و آغاز برداشت محصولات جدید، اوضاع تغییر کرد. عرضه نسبت به سال گذشته بیشتر شد و قیمت‌ها کاهش یافت. آخرین گزارش مرکز آمار از متوسط قیمت اقلام خوراکی مناطق شهری در شهریور ۹۸ نشان می‌دهد که قیمت سیب زمینی نسبت به مرداد ماه امسال ۲۳ درصد کاهش یافته‌است، قیمت گوجه‌فرنگی نیز ۱۵.۵ درصد کم شده و قیمت سیب درختی زرد هم ۱۰.۵ درصد نسبت به مرداد ماه کاهش داشته است.
قیمت گوجه‌فرنگی نسبت به شهریور سال قبل هم ۴.۷ درصد کمتر شده‌است. در شهریور ۹۷، متوسط قیمت هر کیلو گوجه‌فرنگی در شهرهای کشور ۳۱۵۰ تومان بود، در مرداد ماه امسال به ۳۵۰۰ تومان هم رسید اما در شهریور ۹۸، متوسط قیمت هر کیلو گوجه ۲۹۹۰ تومان بود. قیمت این محصول در استان تهران نیز حداقل کیلویی ۲۴۰۰ تومان و حداکثر ۴ هزار تومان بوده‌است.
«سید رضا نورانی» رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی به ایرنا می‌گوید: «من در تیر و مرداد به مسئولان اعلام کردم که امسال وضعیت تولید سیب درختی ما بسیار خوب است. پیش بینی هم این بود که ۳.۵ میلیون تن تولید سیب درختی داریم که نسبت به سال گذشته ۴۰ تا ۵۰ درصد افزایش داشته است. براورد ما این بود که یک تا ۱.۵ میلیون تن از این سیب درختی باید صادر کنیم. این مساله را ما اعلام کردیم و در رسانه‌ها هم گفتیم ولی خیلی جدی نگرفتند.»
نورانی ادامه می‌دهد:«ما پیش‌بینی می‌کردیم که تولید سیب درختی امسال بحرانی باشد. برای اینکه وقتی افزایش تولید و مازاد داریم، اگر برنامه‌ریزی صادراتی ضعیف باشد، بحران ایجاد می‌شود؛ نه فقط برای سیب، برای هندوانه‌کارها، پیازکارها، سیب‌زمینی‌کارها و گوجه کارها هم همین پیش‌بینی را داشتیم. ما گفتیم همین الان بیاییم و برنامه‌ریزی کنیم نه اینکه در پاییز و زمستان تازه بگوییم که حالا مازاد را چه کار کنیم، چقدر جایزه صادراتی بدهیم و ... ؛ صادرات برنامه ریزی می خواهد.»
رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی تاکید می‌کند: «دنیا معطل این نیست که ما یک روز بگوییم الان می‌توانیم صادرات کنیم و مشتری هم پشت در ایستاده باشد. باید برنامه ریزی مدون داشت.»
نورانی درباره سودای کشاورزی در امسال می‌گوید: «سال گذشته در بهمن، اسفند و فروردین، قیمت هندوانه خیلی گران شده بود. در نتیجه پیش‌بینی می‌کردم که همه می‌روند به سمت محصولی که بازار خیلی خوبی داشته باشد. اما وقتی تولید مازاد بر مصرف شود یا باید برنامه‌ریزی برای صادرات داشت یا محصول را از بین برد.»
او ادامه می‌دهد: «در مورد سیب‌زمینی و پیاز همین است. پارسال خیلی گران بود اما امسال ارزان شده است؛ چرا که همه بدون آنکه الگوی کشت داشته باشند، رفته‌اند و پیاز کاشته‌اند. مازاد زیاد و امحای اجباری محصول برای گوجه‌فرنگی‌کاران هم به خاطر گران شدن سال گذشته است.»
کشاورزی معیشتی با منطق صنعتی سازگار نیست
بر اساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران، ۱۹ درصد از جمعیت شاغل ایران یعنی بیش از ۴ میلیون نفر در بخش کشاورزی کار می‌کنند. با این وجود، کشاورزی ایران هنوز صنعتی نیست و از منطق صنعتی تبعیت نمی‌کند.
«کاوه زرگران» رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی تهران، صنعتی نبودن کشاورزی را علت اصلی چنین مشکلاتی می‌داند و می‌گوید: «کشاورزی ما متاسفانه معیشتی است و صنعتی نیست. اگر کشاورزی صنعتی ملاک قرار بگیرد، الگوی کشت مهم است. ولی در کشاورزی معیشتی برنامه‌ریزی‌ها فقط همان فصل و همان سال را در نظر می‌گیرد. مثلا وقتی در سال گذشته سودآوری بالایی در یک محصول وجود داشت، همه تصمیم به تغییر الگوی کشت می‌گیرند و تولید یک نوع محصول را بالا می‌برند. قوانین کشور هم این اجازه را نمی‌دهد که کسی را از کشت محصولی منع کرد ولی به هر حال توصیه‌های برنامه‌ریزی شده کارساز خواهد بود.»
او ادامه می‌دهد: «آفت خیلی بزرگ ما در بحث کشاورزی این است که مثل کشورهای توسعه یافته نمی‌توانیم میزان تولید و برداشت محصولات را در زمان مناسب پیش‌بینی کنیم؛ زمانی به پیش‌بینی می‌رسیم که فرصت مناسب برای برنامه‌ریزی کافی را از دست داده‌ایم. امروز در دنیا از تکنولوژی‌هایی پیشرفته از طریق ماهواره استفاده و میزان دقیق برداشت محصول را برآورد می‌کنند. این برآورد در نهایت باعث می‌شود بدانند که اگر مازاد تولید وجود دارد، باید صادر شود. اما تمام این پیش‌بینی ناپذیری‌ها در کشاورزی ما به خاطر شیوه کشاورزی معیشتی است که هنوز صنعتی نشده و به همین خاطر بهره‌وری از بین می‌رود.»
###