سد ایلیسو؛ پیچیدگی دیپلماتیک یک مسئله هیدرولوژیک

پرسش:بر اساس آنچه که رئیس سازمان محیط زیست ایران اعلام کرده، مقرر است ۱۲ تا ۱۴ تیر ماه با حضور ده‌ها دیپلمات از کشورهای مختلف در تهران ابزارهای دیپلماتیک برای حل بحران ریزگردها به کار گرفته شود.

از سوی دیگر در ایران کمپینی راه افتاده به نام "پویش مردمی برای نجات میانرودان(بین النهرین)" با هدف ممانعت از تکمیل سد ایلیسو در ترکیه که به تعبیر بانیان این کمپین "گذشته از نابودی کشاورزی و تشنگی روستاها و شهرها در میان رودان (بین النهرین)، طغیان پدیده گرد و غبار در باختر و مرکز ایران را هم پدید آورده و کل زندگی مردم را تهدید کرده و آبادبوم های انسانی را به سمت متروکه شدن سوق می دهد".

آیا سد ایلیسو (و همتای آن بر رود فرات به نام سد آتاتورک) می تواند واقعا اثری تا به این حد ویرانگر بر زیستبوم سوریه، عراق و ایران داشته باشد و آیا ابزارهای دیپلماتیک، از آن دست که دولت ایران مبتکر آن شده می تواند باعث مهار این روند شود؟ این نوشته مدعی ارائه پاسخی دقیق و شفاف نیست، اما دست کم اینکه پیچیدگی های پاسخ به چنین پرسشی را وامی شکافد.

 

آیا متهم اصلی ایلیسو است؟

سد ایلیسو دریافتی عراق از رود دجله را البته از نصف هم کمتر می کند. ظرفیت مخزن این سد سی میلیارد متر مکعب است. یعنی تقریبا یک سوم همه آب تجدیدپذیر سالانه کشور پهناوری مثل ایران. در ترکیب با اثر سد آتاتورک روی رودخانه فرات، (با ظرفیت ۴۸ میلیلرد متر مکعب) عملا با احداث سد ایلیسو بین النهرین باید با چشم انداز تاریخی اش وداع کند. مسئله فقط این نیست که ترکیه افزون بر نیمی از حقابه تاریخی این سرزمین را تصاحب می کند، بلکه اقلیم هم سر ناسازگاری داشته و دست کم باعث بیست درصد کاهش در بارش های سالانه این منطقه شده است. این تا اینجا یعنی هفتاد درصد کاهش منابع آب قابل دسترس برای عراق، و دست کم پنجاه درصد کاهش هم برای سوریه. جز آن باید مشکلات ناشی از کشاورزی ناپایدار تحت تاثیر سیاست های توتالیتاریستی اسدها و صدام را هم افزود.

سد ایلیسو به تنهایی می تواند چشم انداز بین النهرین را دگرگون کند. در ترکیب با سد آتاتورک و دیگر پروژه های آبی ترکیه در بالادست و البته مدیریت نابخردانه منابع آب در پایین دست، در خود بین النهرین بی هیچ تردیدی باید گفت که روزگار برای این گستره از جهان کاملا دیگرگون شده است. و دیگرگون تر خواهد شد.

 

حق نشر عکسGETTY IMAGES Image captionدر صورت آب‌گیری سد ایلیسو، آثار باستانی حسن‌کیف هم زیر آب می‌رود

 

ایلیسو با ایران چه خواهد کرد؟

تاثیرات ایلیسو بر ایران در سه دسته قابل بررسی است: نخست آنکه این سد از آنجا که باعث خشکیدن افزونتر بین النهرین و متروک شدن دست کم نیمی از کشتزارهای این منطقه می شود بسیار باعث افزایش ریزگردهای ورودی به ایران خواهد شد. تاثیر دوم مشکلات ناشی از گسترش نابسامانی های سیاسی و اجتماعی در عراق است. آوارگان زیستمحیطی بیشتر و تنش بیشتر در عراق و به ویژه نیمه شرقی آن به معنای مشکلات افزونتر ایران در مرزهای غربی خواهد بود. و سوم اینکه دجله مستقیم به اروند (شط العرب) می رسد و این رود منبع اصلی تأمین آب هورالعظیم است و کاهش ورودی اروند خشکیدن گستره بیشتری از هورالعظیم و باز هم تشدید مشکل ریزگردها را در پی خواهد داشت. ایلیسو در ناحیه جغرافیایی نسبتا دوری از ایران عمیقا یک مسئله ایرانی است و از این جهت منطقی است که ایرانیان به شدت دلمشغول مسائل ناشی از احداث این سد باشند.

پیچیدگی ها و ابزار های دیپلماتیک

آیا کشورهای منطقه می توانند با تعاملی دیپلماتیک به راه حلی برای این مشکل برسند؟ ماجرا بسیار پیچیده است. برخی از این پیچیدگی ها را در پی بررسی می کنیم:

- به نظر می رسد ترکیه در برنامه های آبی اش در حوزه سرچشمه های دجله و فرات (پروژه عظیم جنوب شرق آناتولی موسوم به GAP) فقط اهداف اقتصادی و تجاری را دنبال نمی کند. نشانه هایی وجود دارند مبنی بر اینکه ترکیه از مولفه آب به عنوان ابزاری برای کسب موقعیت برتر سیاسی در خاورمیانه و شرق مدیترانهاستفاده می کند. از این نظر می توان تصور کرد که پروژه ایلیسو به شدت با اهداف سیاسی و کلان ترکیه گره خورده است و بررسی درباره این پروژه باید با لحاظ مولفه هایی مثل اهداف جاه طلبانه سیاسی ترکیه در منطقه، برنامه های دولت اسلامگرای این کشور برای ایجاد فضای امن حیاتی (دقیقا با خوانش مکیندری) در مقابل موج های فزاینده بنیادگرایی در مناطق پیرامون این کشور، استفاده از ابزار آب در مقابل ابزار نفت به عنوان برگ های سیاسی-اقتصادی رقابت در خاورمیانه انجام شود.

- اگرچه روی کاغذ موازین حقوقی مشخصی در زمینه الزام به رعایت حقابه ذینفعان در رودخانه های بین المللی وجود دارد، اما واقعیت این است که این موازین چندان هم ضمانت اجرایی دقیق و شفافی ندارند. یا دست کم اینکه در شرایط کنونی خاورمیانه و در حالی که ترکیه با سوریه و عراق ضمنی و غیر ضمنی و نیابتی و بعضا حتی در مسائلی مثل کردستان عملا در حال جنگ است، سطح منازعه بسیار از ضوابط حقوقی مرتبط با رودخانه های بین المللی گذشته است.

- آیا ایران می تواند مبتکر اقدام دیپلماتیک و استفاده از ابزارهای حقوقی بین المللی علیه پروژه سد ایلیسو باشد؟ دشوار است. به دلایل مشخصی سوریه و عراق شفافتر از ایران می توانند در این باره مدعی باشند. نکته این است که ایران با کدام ادعای حقوقی می تواند علیه ترکیه اقامه دعوی کند؟ ضوابط رعایت حقابه تاریخی ذینفعان از رودخانه های بین المللی؟ با اشاره به وضعیت حوضه دجله متعاقب احداث سد ایلیسو؟ ایران خودش به تازگی مانع ورود رودخانه دیگری به همین حوضه شده است. رئیس جمهور ایران در مناظره های انتخاباتی اردیبهشت با افتخار از تغییر مسیر رودخانه زاب به عنوان یکی از اقدامات مهم دولتش در جهت احیای دریاچه ارومیه نام برد. یعنی به واقع آنچه که باید به عنوان اتهام از سوی مخالفان او ذکر می شد از سوی آقای روحانی در برنامه زنده تلویزیونی به عنوان اقدامی افتخارآمیز مطرح شد. رودخانه زاب نقش مهمی در تعادل اکولوژیک گستره وسیعی از کردستان عراق و حوضه دجله دارد. قاعدتا همانقدر که احداث سد ایلیسو بد است، تغییر مسیر زاب هم بد است. افزون بر آن، بحث های هیدرولوژیکی و هیدروپلتیکی لزوما تابع مرزهای سیاسی نیست. همه می دانند که طرح های انحراف سرچشمه های دز و کارون که نه فقط توسط دولت قبلی بلکه توسط همین دولت آقای روحانی اجرا شده، در سالیان و ماه های اخیر موضوع اعتراضات گسترده مردم در جلگه خوزستان بوده است. احداث سد ایلیسو بد است چون باعث خشکاندن بین النهرین و عراق می شود؟ چرا پروژه های مشابهی که باعث خشکاندن خوزستان می شوند توسط دولت ایران در دست اجرا است؟ بین النهرین حیف است اما خوزستان نیست؟ دولت ایران دهها دیپلمات را در تهران گرد هم می آورد که بعد بیانیه بنویسند و دولت ترکیه را تحت فشار بگذارند که از جمله به خاطر کاهش ریزگردها دست از احداث سد ایلیسو بردارد. چرا بدون نیاز به همین دیپلماسی پر خرج و پیچیده و احتمالا نه چندان موثر دولت ایران برای حفظ رطوبت خاک خود خوزستان اقدام نمی کند؟ اگر ریزگردها فصلی هستند، گردوغبارهای محلی که می توانند دائمی باشند.

حق نشر عکسGETTY IMAGES Image captionگرد و غبار و آلودگی هوا در سال‌های اخیر از مشکلات عمده خوزستان بوده است

- در نهایت مسئله نهایی کمبود آب است. خشکیدگی اقلیمی منابع آب را کاهش داده و سالیان طولانی سوء مدیریت در مصرف منابع آب سراسر منطقه هلال خصیب از غرب ایران تا مصر را دچار خشکسالی هیدرولوژیک بعضا برگشت ناپذیر کرده است. وقتی از اقدام دیپلماتیک برای احیای کانون های ریزگرد حرف می زنیم بخش قابل توجهی از منظور ما بازگرداندن رطوبت خاک در عرصه های طبیعی و مواردی مثل احیای تالاب هاست. اما واقعیت این است که اوضاع محیط زیست در سوریه و عراق بسیار وخیم تر از تصورات موجود است و مشکلات زیستبومی این دو کشور کاملا تحت الشعاع اخبار جنگ و ویرانی ها و کشت و کشتار ناشی از آن قرار گرفته اند. این دو کشور اگر هم با کمک های بین المللی بتوانند منابع آب خود را احیا کنند یا منابع تازه ای به دست آورند (فرضی واقعا دشوار) آن را صرف بازگرداندن روستاییان و احیای اراضی کشاورزی خواهند کرد و نه رها ساختن آبی که مثلا حاصل برچیدن سد ایلیسو بوده در تالاب ها و شوره زارهایی که الان منشاء ریزگرد هستند.

- در نهایت احیای اکولوژیک نیازمند حد مطلوبی از توسعه اقتصادی است. توسعه هم جز در یک بستر پایدار سیاسی بعید است که رخ دهد. آنچه که دست کم در کوتاه مدت در چشم انداز عراق و سوریه دیده نمی شود.

چه باید کرد؟

تعبیر دقیق تر و فنی تر آنچه که در ایران "مهار کانون های ریزگرد" نامیده می شود "دستیابی هلال خصیب به تعادل و پایداری اکولوژیک" است. یعنی نه فقط عراق و سوریه، بلکه همچنین غرب ایران و بخصوص خوزستان و نیز اردن و مصر. اگر فرض کنیم لبنان و اسراییل دست کم نسبت به دیگر همسایگان از این جهت کمتر مشکل دارند. پایداری اکولوژیک در این حوزه جغرافیایی گسترده و پرتنش با تحقق این پیش فرضها می تواند رخ دهد:

- تغییر سیاست های توتالیتریستی دولت های منطقه در بهره برداری از منابع طبیعی. برای مثال رویای خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی کلا باید در سراسر این منطقه فراموش شود. ( هم اکنون در برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران، یعنی برنامه ای که در سالیان اخیر و با اطلاع کامل از روندهای اقلیمی منطقه و بحران آب تدوین شده، دولت موظف شده برنامه های لازم برای تولید نودوپنج درصد نیاز غذایی کشور در داخل را پیگیری کند).

- بازاندیشی در تمامی برنامه های توسعه اقتصادی و اجتماعی منطقه با لحاظ مولفه های مرتبط با پست نرمال اقلیمی خاورمیانه و شمال آفریقا.

- صلح، صلح، صلح. تا ثبات و امنیت در منطقه حاکم نشود نه تنها اجرای هیچ برنامه جامع برای دستیابی به پایداری اکولوژیک میسر نیست بلکه روند قهقرای زیستبوم شتابناک تر خواهد شد.

- تمرکز ویژه تمامی سیاستگذاری های کلان منطقه بر موضوع بحران آب، اصلاح روش های نادرست کنونی در بهره برداری از منابع آب و البته سرمایه گذاری برای احیای منابع آبی موجود یا تأمین منابع جدید مثل شیرین سازی آب دریا.

- گستره های وسیعی در خاورمیانه باید بپذیرند که ناچار به وداع با دوران چند هزار ساله کشاورزی هستند. خاورمیانه باید افزون تر بر مزیت های بخش هایی مثل خدمات و صنایع جانبی نفت متمرکز شود.

- ظرفیت جوامع محلی برای انطباق با وضعیت اقلیمی و زیستبومی جدید باید افزایش یابد. در نهایت بیش از آنکه زیستبوم مسئله مردم باشد، مردم مسئله زیستبوم هستند.

چه خواهد شد؟

قطعا ماجرا پیچیده تر از صدور بیانیه توسط چند دیپلمات علیه سد ایلیسو است. حتی برچیدن سد ایلیسو هم نه مشکل ریزگردها را حل می کند و نه قهقرای زیستبومی هلال خصیب را. اگر چه تردیدی نیست که احداث همین سد می تواند تیر خلاص باشد برای شماری از زیستبوم هایی که مستقیما زندگی ایرانیان را تحت تاثیر قرار می دهند. مثلا تالاب هورالعظیم. اما نیمی از همین تالاب را هم خودمان برای بهره برداری های نفتی خشکانده ایم. در خاورمیانه حتی ساده ترین مسائل گاه سخت پیچیده اند. به همین خاطر دشوار است که بتوان گفت چه خواهد شد. خلاصه اینکه بهانه ها برای بدبینی و نگرانی افزون تر از نشانه های امید و خوشبینی هستند. بعید است احداث سد ایلیسو متوقف شود. با ایلیسو میانرودان و خوزستان روزگار دشوارتری خواهند داشت. روزگاری که بی ایلیسو هم سخت می گذرد.

 

###