آیا مناسبات ایران و هندوستان با بن بست مواجه می شود؟
احتمال تدوام مناسبات دهی نو – تهران در سایه تمدید معافیت های بندر چابهار

پرسش: محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه پس از سفر هفته اخیرش به مسکو، روز یکشنبه ۲۲ اردیبهشت ماه در رأس هیأتی سیاسی و اقتصادی به عشق‌آباد و از آنجا به دهلی‌نو سفر کرد تا با مقامات ترکمنستان و هندوستان ابعاد مختلف مناسبات دوجانبه را بررسی کند. هر چند که رئیس دستگاه سیاست خارجی کشور در سفر به هند مواضع ایران در قبال برجام را بعد از تصمیم چهارشنبه هفته گذشته تهران در توقف فروش آب سنگین و اورانیوم غنی شده تبیین و بر لزوم تداوم مناسبات تجاری دو طرف تاکید کرد. اما به نظر می رسد که این شدت تحریم های کاخ سفید بعد از عدم تمدید معافیت های هشت کشور از نفت خرید نفت ایران باشد که سبب حضور ظریف در دهلی نو شده است. دیپلماسی ایرانی برای بررسی آینده روابط تجاری هند و ایران در سایه تحولات جاری و واکنش دهلی نو در قبال افزایش تنش ایران و آمریکا، گفت وگویی را با پیر محمد ملازهی، کارشناس مسائل غرب آسیا و پژوهشگر حوزه شبه قاره ترتیب داده است که در ادامه می خوانید:

 

با توجه به سفر اخیر رئیس دستگاه سیاست خارجی ایران به هندوستان برخی تحلیل ها بر این نکته تاکید دارد که این سفر محمد جواد ظریف بعد از عدم تمدید معافیت های هشت کشور از نفت خرید نفت ایران برای نجات دستاوردهای سفر سال گذشته به هندوستان بوده است؛ ارزیابی شما در این خصوص چیست؟ اگر شما این نکته را تایید می کنید آیا وزیر امور خارجه با انجام این دست سفرها می تواند باعث تداوم مناسبات تجاری هندوستان با ایران شود؟ 

علیرغم اینکه کاخ سفید اقدام به عدم تمدید معافیت های هشت کشور از نفت خرید نفت ایران کرده که یقیناً یکی از مهم‌ترین آن‌ها هندوستان است، اما مناسبات تهران و دهلی‌نو تنها به این مسئله محدود نمی شود؛ اگرچه فروش نفت یکی از دغدغه های مهم دو طرف را هم شکل می‌دهد. ولی به موازات مسئله فروش نفت ایران به هندوستان اکنون مناسبات تجاری دو کشور در بندر چابهار و استفاده از پتانسیل های این منطقه برای انتقال کالا به آسیای میانه و به موازاتش روابط سه گانه افغانستان، هندوستان و ایران از طریق بندر چابهار می تواند کماکان مناسبات دو طرف را تداوم بخشد.
مضافاً اینکه اکنون مذاکرات جدی میان هندوستان، ایران و روسیه بر سر احداث خط شمال - جنوب وجود دارد که طی آن قرار بر این است که هندوستان از طریق بندر چابهار و بندرعباس یک خط ارتباطی از خاک ایران به روسیه به بعد اروپا شرقی ونهایتا اروپای غربی را شکل دهد. تمامی این شرایط می تواند این فضای امید را به محمد جواد ظریف بدهد که روابط تجاری دو کشور کماکان تداوم پیدا ند.

در سایه تشدید تحریم های آمریکا و اوج گرفتن تنش واشنگتن - تهران این مناسبات چه رویکردی پیدا خواهد کرد؟

اگرچه ایالات متحده آمریکا اکنون تصمیم به عدم تمدید معافیت های تحریمی خود گرفته، اما طی اخبار رسمی اکنون بندر چابهار از این تحریم‌ها مستثنی است. چنان که من در مصاحبه پیشین با دیپلماسی ایرانی عنوان داشتم هم اکنون به واسطه رقابت جدی چین و آمریکا و حضور پکن در بندر گوادر پاکستان، آمریکا سعی دارد از مهره هندوستان برای تقابل با این حضور در منطقه شبه قاره و سواحل مکران استفاده کند. بنابراین آقای ظریف امیدوار است که بتواند از این فضای تنفسی در قالب رقابت های تجاری و امنیتی چین و آمریکا برای تداوم مناسبات تجاری ایران با هندی ها نهایت استفاده را ببرد. لذا چه در این سفر و چه در سفرهای بعدی یقیناً مسئله آینده بندر چابهار می تواند نقطه ثقل و عزیمت تلاش های دیپلماتیک ایران برای تداوم مناسبات تجاری با هند باشد. 

 

پس آیا از این طریق می توان به دور زدن تحریم ها با کمک هندی ها اقدام کرد؟ 

اگرچه در نگاه کلان تهران و هندوستان این مسئله در دستور کار قرار دارد، اما واقعیت این است که حوزه بالادستی اقتصادی هند، شرکت‌های بزرگ نفتی این کشور و نیز بانک‌ها و موسسات تجاری به دلیل حجم بالای روابط خود با آمریکا نمی توانند و نمی خواهند که با ایران ارتباط داشته باشند. ولی با این وجود دهلی نو و تهران می‌توانند روی پتانسیل برخی بانک‌های کوچک و متوسط و شرکت های هندی که اساسا ارتباطی با آمریکا ندارند سرمایه گذاری کنند و از آن طریق دست به دور زدن تحریم‌ها بزنند. البته باید دید در این راستا تلاش های دو طرف به کجا خواهد کشید و در ادامه آیا این تلاش‌ها با مقابل آمریکا روبه رو خواهد شد یا خیر. 
از طرف دیگر این واقعیت را هم باید یادآور شد که در سایه نامه‌ای که پاکستان برای توقف خط لوله صلح گاز به واسطه تحریم های آمریکا برای ایران ارسال کرده است می تواند فرصت خوبی را برای تداوم مناسبات هندوستان و ایران در اختیار تهران قرار دهد. چون اکنون میزان رقابت میان اسلام‌آباد و دهلی‌نو به شدت بالاست و به همین دلیل با ایجاد خلاء در مناسبات ایران و پاکستان یقیناً آقای ظریف امید دارد که هندی ها جای اسلام آباد را پر کنند، به خصوص که ما در تاریخ روابط ایران و هندوستان شاهد استقلال عمل نسبی این کشور بوده ایم. لذا تا جایی که امکان داشته باشد دهلی‌نو سعی دارد یک موازنه قوا را میان ایران و آمریکا پیش ببرد. 
مضافا با وجود آن که ساختار کلی تجارت با کشورهای خارجی در دست دولت مرکزی دهلی نو است، اما هندوستان یک کشور فدرال است و هر ایالت می تواند با اختیاراتی که از آن برخوردار است اقداماتی برای تداوم مناسبات تجاری با ایران را سامان دهد. باید بپذیریم که این کشور فرصت های بسیار بزرگی را در دل خود پنهان دارد چون هند یکی از قطب های مهم اقتصادی جهان به شمار می‌رود. لذا باید از امتیازات و فرصت‌های پیش شمار این کشور نهایت استفاده را ببریم. پس یقیناً ایران تنها کاری که می تواند بکند این است که این ظرفیت ها را شناسایی کند؛ ظرفیت‌هایی که خارج از اراده و قدرت و حوزه نفوذ آمریکاست. پیرو این نکات اگر کانون تلاش‌های دیپلماتیک آقای ظریف و تهران تنها روی مناسبات دولت مرکزی هندوستان باشد، این تلاش یقینا با شکست کامل روبه رو خواهد شد. البته نباید تاثیر فرایند سیاسی انتخاباتی هند را هم فراموش کرد. چنان که وزیر امور خارجه هند در دیدار با ظریف عنوان کرده است که این کشور بعد از پایان انتخابات در ماه جاری درباره واردات نفت از ایران تصمیم‌گیری خواهد کرد.

اما با توجه به شرایطی که اکنون شکل گرفته و در سایه شدت گرفتن مناسبات تحریمی همه کشورها من جمله هندوستان باید انتخاب خود را در قبال ایران یا آمریکا انجام بدهند در این صورت روابط و مناسبات ما با هندوستان به بن بست کامل خواهد رسید؟

در پاسخ به سوال شما باید گفت که اکنون هندی ها هنوز به نقطه انتخاب نرسیده اند و این کشور کماکان می تواند سیاست موازنه قوا را پیش ببرد. چون همانطور که گفتم با توجه به اخباری که در خصوص تداوم معافیت های تحریمی آمریکا در قبال بندر چابهار شکل گرفته است، می تواند بستر و فضای خوبی را برای مناسبات تجاری ایران و هندوستان در اختیار دو کشور قرار دهد. لذا ایران و هندوستان اگر نتوانند به صورت رسمی مناسبات تجاری خود را ادامه دهند، حداقل در سایه تمدید معافیت های بندر چابهار می‌توانند مناسبات غیر رسمی خود را برای دور زدن تحریم ها شکل دهند. مضافاً اینکه هندی‌ها هم سعی خواهند کرد امتیازاتی را از آمریکا برای تداوم مناسبات خود با ایران اخذ کنند. چون مسئله رقابت آمریکا و چین در سواحل مکران برای واشنگتن بسیار جدی است، به گونه ای که این رقابت در سال های آتی افزایش پیدا خواهد کرد. پس احتمالاً آمریکا، هم برای اینکه هندوستان در جرگه رقابت باقی بماند انعطاف بیشتری را در قبال دهلی نو به منظور تداوم مناسبات تجاری خود با ایران نشان دهد. 
ولی این نکته مهم را باید در نظر داشت که در نهایت اگر هندوستان مجبور به انتخاب میان ایران و آمریکا باشد قطعاً جانب ایران را نخواهد گرفت، به خصوص آن که دولت نارندرا مودی، هم مناسبات بسیار خوبی با دولت دونالد ترامپ برقرار کرده است و هم روابط گرمی هم با اسرائیل دارد. مضاف بر آن اکنون عربستان سعودی و امارات متحده عربی نیز به دنبال افزایش مناسبات خود با هندوستان هستند. در این رابطه و در سفر اخیر بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، ریاض حدود ۲۰ میلیارد دلار در صنایع هندوستان سرمایه‌گذاری کرد و در کنار آن قرار است که عربستان سعودی با استفاده از سرماسه گذای در سد سازی منطقه کشمیر هندوستان یک خط لوله بزرگ آب تصفیه شده را از طریق بمبئی هندوستان و عمان به داخل خاک عربستان بکشاند که اگر این طرح به نتیجه برسد که با توجه به تکنولوژی بالای هندی ها امکان آن وجود دارد، مشکل آب شُرب عربستان نیز حل خواهد شد. از طرف دیگر عربستان سعودی هم قرار است یک خط لوله گاز و نفت را از این کشور به هندوستان بکشد که در این صورت مشکل واردات نفت و گاز هندوستان هم تا حدودی حل خواهد شد. علاوه بر آن برنامه‌ریزی ریاض برای سرمایه گذاری در حوزه صنایع کشاورزی و تولید مواد غذایی برای استفاده به منظور تامین کالاهای مصرفی عربستان سعودی می تواند گام های بسیار جدی و راهبردی را در افزایش روابط ریاض و دهلی نو شکل دهد. خود به خود تمام این شرایط دست به دست هم خواهد داد تا گسل احتمالی آتی ایران و دهلی نو به شدت افزایش پیدا کند. اما از آن طرف نباید مسئله اهمیت بندر چابهار را نیز فراموش کرد. پس در مجموع اکنون بهترین حالت برای هندوستان این است که روابط و مناسبات خود را هم با امارات متحده عربی، عربستان سعودی، ایران، اسرائیل، آمریکا و حتی چین تداوم بخشد. لذا هند حتی الامکان به دنبال یک موازنه قوا میان این بازیگران است.

 

گفت وگو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

###