تغییر کاربری «کهریزک»
پرسش- در پی تغییر کاربری بازداشتگاه «کهریزک» به مرکز ترک اعتیاد «مهر سروش»، امروز خبرنگاران توانستند از این مرکز بازدید کنند. بنابرگفته مسئولان در این مرکز صدها نفر از معتادان متجاهر تحت درمان و بازپروری قرار دارند و بر اساس آمار موجود در حال حاضر بیش از ۶۰۰ نفر در این مرکز حضور دارند.
به گفته رئیس پلیس مبارزه با مواد مخدر ناجا، ظرفیت پذیرش مرکز بازپروری و نگهداری از معتادان «مهر سروش» به زودی به حدود ۲۰۰۰ نفر خواهد رسید و مددجویان در این مرکز خدمات پزشکی، مشاوره و روان درمانی می‌گیرند و همچنین کلاسهای آموزشی آهنگری، پرورش گل و گیاه و خیاطی نیز در این مرکز دایر خواهد بود تا معتادان بتوانند پس از بازگشت به جامعه، شرایط یافتن کار را داشته باشند.
کهریزک؛ از آغاز تا تغییر کاربری
در فروردین‌ماه سال ۱۳۸۵ و همزمان با شروع طرح موسوم به مبارزه با اراذل و اوباش، نام بازداشتگاه کهریزک برای اولین‌بار در رسانه‌ها مطرح شد. برخوردهای خشن نیروی انتظامی با بازداشت‌شدگان در برابر دوربینهای خبرنگاران، اعتراضات زیادی را متوجه عملکرد پلیس کرد تا جایی که معاون دادستانی وقت تهران با اعتراض نسبت به برخی برخوردهای صورت گرفته، خواستار رعایت موازین قانونی در این خصوص شد. این مساله باعث شد تا حضور عکاسان و خبرنگاران در دوره‌های بعدی اجرای طرح ممنوع شود.
پلیس برای شکستن هیمنه این افراد با آویزان کردن آفتابه بر گردنشان یا وادار کردن آنها به چهاردست و پا راه رفتن و فحاشی به خود، تلاش می‌کرد تا آنها را به عنوان درس عبرتی به جامعه و اهالی محل نشان دهد. عملکرد پلیس اگرچه باعث اعتراض و انزجار بسیاری از فعالان حقوق بشر شد، اما سرنوشت بازداشت‌شدگان کمتر به رسانه‌ها راه پیدا کرد. آنها احتمالا از اولین گروه‌هایی بودند که در سال ۸۵ وارد بازداشتگاه کهریزک شدند.
روایت این افراد از شکنجه‌های جسمی شدید، شرایط نامناسب بهداشتی، کمبود غذا و آب و مرگ شماری از بازداشت‌شدگان در بازداشتگاه و همچنین ضرب‌و‌شتم و شکنجه زندانیان در حضور رئیس پلیس تهران و قاضی دادگاه، نشان میداد برخلاف ادعاهای صورت گرفته، هم دستگاه قضایی و هم نیروی انتظامی نسبت به آنچه در کهریزک میگذشت کاملا آگاهی داشتهاند.
تعدادی از بازداشتی‌های موسوم به «اراذل و اوباش»، پس از پشت سر گذاشتن تمام این شکنجهها، برای زنده ماندن به خدمت نیروی انتظامی درآمدند و بعدا در سال ۸۸ با بازداشت‌شدگان سیاسی همان رفتاری را انجام دادند که بر سر آنها آمده بود. هانی خواندار موسوم به هانی کرده، یکی از معروف‌ترین بازداشت شدگان طرح فروردین ۸۵ بود که نامش در صدر لیست اعدامیهای نیروی انتظامی قرار داشت، با اینحال وی پس از سپری کردن حدود یک‌دهه در زندان‌های مختلف، هماکنون یکی از چهره‌های خبرساز فضای مجازی است که چندین بار در نقش مدافع حرم به سوریه سفر کرده است.
درتیرماه سال ۸۸ با کشته شدن سه تن از بازداشت‌شدگان اعتراضات «جنبش سبز» در بازداشتگاه کهریزک در نتیجه شکنجه، مساله این بازداشتگاه بالاخره مورد توجه افکار عمومی و رسانه‌ها قرار گرفت. آیت الله خامنهای، نسبت به اتفاقات رخ داده در کهریزک واکنش نشان داد و دستور تعطیلی این بازداشتگاه را صادر کرد.
زندان کهریزک اما تعطیل نشد، گزارشها نشان میدهد که این محل در سال‌های گذشته نیز همچنان برای نگهداری بازداشت‌شدگان در جریان طرحهای ضربتی پلیس مورد استفاده قرار میگرفت. حال یک دهه پس از اعتراضات «جنبش سبز» و درحالی که نتیجه شکایت خانواده‌های جانباختگان کهریزک در نهایت منجر به محکومیت دوساله سعید مرتضوی دادستان وقت تهران شد، پرونده این مکان بسته شد.
زندان، موزه، پارک
بازداشتگاه کهریزک، اولین زندانی نیست که بدون آنکه درباره اعمال غیرقانونی رخ داده در آن تحقیق شود ، تغییر کاربری داده است. پیش از این «کمیته مشترک ضدخرابکاری» یا همان «بازداشتگاه توحید»، زندان قصر و زندان ۵۹ سپاه از مشهورترین زندان‌ها یا بازداشتگاه‌های تهران بودند که در طی حاکمیت جمهوری اسلامی یا تعطیل شده و یا تغییر کاربری دادهاند.
بازداشتگاه توحید که اکنون «موزه عبرت» نام گرفته است، از مهمترینِ این زندان‌هاست. این بازداشتگاه که در سال ۱۳۸۱ تغییر کاربری داده و به موزه‌ی زندان بدل شده است و حالا فقط روایتگر رنج‌های زندانیان قبل از انقلاب ایران شده‌است. آن هم به صورت گزینشی و دست چین شده. در خاطرات بسیاری از زندانیان دهه ۶۰ و حتی اواخر دهه ۷۰ شمسی در ایران گفته شده که آنان در این مکان زندانی یا بازداشت بودند و تحت بازجویی و شکنجه قرار گرفته‌اند. بازداشتگاه توحید تا قبل از مبدل شدن به موزه در اختیار وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی بود، اما اگر به تماشای این موزه بروید، عملا درباره ۲۰ سال از تاریخ آن سکوت شده و ادعا می‌شود که مورد استفاده آن به عنوان زندان و شکنجه‌گاه فقط پیش از انقلاب بوده است.
بازداشتگاه توحید، «موزه عبرت»
ساختمان این زندان در سال ۱۳۱۱ در منطقه باغ ملی تهران ساخته شد و اولین زندان مدرن ایران و مخصوص زنان بود که در دوران پیش از انقلاب ابتدا به شهربانی و بعد به ساواک سپرده شد.
«بازداشتگاه ۵۹» سپاه یکی دیگر از این مکان‌های پرابهام و خارج از نظارت سازمان زندان‌ها بود. این بازداشتگاه در پادگان ولیعصر، عشرت‌آباد تهران واقع شده و پیش از آنکه اطلاعات سپاه رسما به نهاد اطلاعاتی موازی وزارت اطلاعات بدل شود در اختیار سازمان حفاظت اطلاعات سپاه بود. علی افشاری، فعال سیاسی که ۳۳۰ روز را در یکی از انفرادی‌های این بازداشتگاه گذرانده درباره آن می‌گوید بازداشتگاه ۵۹ را تیم بازجویی همانجا «تاریکخانه اشباح» می‌نامیدند.
در نهایت بعد از آنکه در طی سال‌های اخیر سازمان اطلاعات سپاه شکل رسمی‌تری پیدا کرد، این بازداشتگاه به ناچار تعطیل شد، اما عملا در قالب بازداشتگاه ۲ الف در زندان اوین به حیات خود ادامه داد.
زندان قصر هم که یکی از معروف‌ترین زندان‌های پیش و پس از انقلاب بود، در سال ۱۳۸۳ تعطیل و پس از چندسال به باغ موزه تبدیل شد. «قصر» که پیش از انقلاب محل نگهداری بسیاری از چهره‌های سرشناس سیاسی مخالف رژیم شاه بود، پس از انقلاب نیز به مدت بیست‌سال مورد استفاده قرار گرفت و بسیاری از زندانیان عادی و سیاسی در آنجا نگهداری شدند. در سال ۱۳۸۳ و درحالی که شهرداری اقدام به تخریب بخش‌هایی از آن کرده بود با پیگیری کانون زندانیان سیاسی پیش از انقلاب، با ثبت این زندان در زمره آثار ملی از تخریب آن جلوگیری شد و به باغ موزه تبدیل شد.
باغ موزه زندان قصر
بازداشتگاه قزل قلعه اما در سال ۱۳۵۲ و پس از دو دهه استفاده، تعطیل شد. در سال ۱۳۶۰ این زندان به طور کامل تخریب شد و هماکنون میدان میوه و تره‌بار قزل قلعه و همچنین فروشگاه شهروند در آن قرار دارد.
سرنوشت نامعلوم اوین
یکی از بزرگترین و البته مهمترین زندان‌های ایران که چندسالی است زمزمه تغییر کاربری آن شنیده می‌شود، زندان اوین است. این زندان با وسعت ۴۳ هکتار که در زمین خانه سید ضیاءالدین طباطبایی، روزنامه‌نگار و نخست‌وزیر دوره پهلوی در دهه ۴۰ ساخته شد، در آن زمان کاملا خارج از شهر قرار داشت اما هماکنون بطور کامل در یکی از گرانترین فضاهای شهری تهران جا خوش است که بالطبع آن مشکلات جدی برای ساکنان منطقه اوین و درکه ایجاد کرده. شهرداری تهران، سالهاست که طرح تبدیل این زندان به بوستان عمومی را مطرح کرده و در چند نوبت با انتقال زندانیان این زندان به سایر زندان‌های استان تهران، به نظر می‌رسید عزم شهرداری برای اجرای این طرح جدی است، با اینحال هنوز امکان تحقق آن فراهم نشده است. یکی از اولین کسانی که طرح تبدیل زندان اوین به پارک عمومی را مطرح کرد آیتالله طالقانی بود.
مساله تغییر کاربری زندان‌ها البته تنها مختص به ایران نیست و این مساله به دلایل گوناگونی در کشورهای مختلف اتفاق افتاده است. مثلا در هلند، به دلیل کاهش زندانیان در یک دهه گذشته و نصف شدن شمار آنان، بسیاری از زندان‌ها خالی شدهاند و هماکنون از آنها به عنوان مسکن ضروری و یا محل اسکان پناهجوها استفاده می‌شود یا حتی به هتل تبدیل شده است.
در ایران اما از آنجا که زندان اوین از زمان گشایش تاکنون با نام هزاران زندانی سیاسی گره خورده است، برخی معتقدند ساختن پارک و بوستان بر تپههایی که هزاران نفر بر فراز آن اعدام و تیرباران شدهاند، در حالی که هنوز دادگاهی برای عاملان آن تشکیل نشده تلاشی برای پاک کردن تمامی خاطرات و اعمال غیرقانونی‌ای است که در چهاردهه گذشته پشت درهای زندان اوین انجام شده است.